Edukacja europejska na lekcjach religii

Reforma edukacji, wprowadzana od kilku lat, ostatnio zaś kwestionowana przez nowe władze ministerialne, zakłada, że od klasy IV szkoły podstawowej realizowane są zajęcia o nastawieniu wychowawczym, które winny być przedmiotem  zainteresowania wszystkich nauczycieli prowadzących lekcje w danej klasie. Zajęcia te noszą nazwę ścieżek edukacyjnych. Mogą one przybrać dwojaką formę:

• albo oddzielnych lekcji, w czasie których nauczyciele różnych przedmiotów podejmują zagadnienia związane z daną ścieżką,
• albo tematów omawianych w ramach danego przedmiotu, dotyczących konkretnej ścieżki przedmiotowej.

W tym drugim ujęciu do celów, zadań i osiągnięć konkretnego przedmiotu trzeba dodać realizację ścieżki edukacyjnej. Ta druga możliwość, również ze względu na jej większą oszczędność finansową, jest zwykle proponowana na terenie szkół.

Również nauczanie religii na terenie szkoły winno podjąć trud realizacji poszczególnych ścieżek edukacyjnych. Dzieje się tak, ponieważ lekcje religii, zgodnie z Dyrektorium ogólnym o katechizacji, nie mogą być w szkole czymś dodatkowym, lecz mają stanowić element koniecznego dialogu interdyscyplinarnego[1]. Uzupełniając to zalecenie, polskie Dyrektorium katechetyczne zauważa, że należy dążyć do skorelowania treści nauczania religii z treściami poszczególnych przedmiotów[2]. Uwaga ta tym bardziej dotyczy ścieżek edukacyjnych, które z natury mają cel korelowania wiedzy interdyscyplinarnej. Podstawa programowa katechezy zawiera natomiast konkretne wskazówki, jak ma dokonywać się korelacja: w odniesieniu do przedmiotów nauczania wymienia treści, jakie winny podlegać korelacji, zaś w odniesieniu do ścieżek edukacyjnych wskazuje na cele, zadania, treści i osiągnięcia[3].

Warto też zwrócić uwagę na sprawę istotną dla omawianego tematu: mianowicie, na miejsce nauczania religii w szkole. Nauczanie to, zgodnie z polskim Dyrektorium katechetycznym, jest szkole podporządkowane, ale jednocześnie wobec szkoły autonomiczne. W odniesieniu do tematu niniejszego artykułu ważny jest nie tylko fakt realizacji zadań szkoły przez nauczyciela religii, ale równocześnie możliwość wyboru tych zadań, jakie odpowiadają katechetycznemu wymiarowi szkolnego nauczania religii[4]. To ujęcie ukazuje konieczność, a jednocześnie zarysowuje granice realizacji każdej ścieżki edukacyjnej na lekcjach religii, w tym edukacji europejskiej. Jednocześnie to ujęcie wskazuje na złożoność korelacji lekcji religii z przedmiotami i ścieżkami edukacyjnymi. Nauczanie religii może wypełniać funkcję integrującą, uzupełniającą i polemiczną[5].

Te wstępne uwagi pozwalają, jak sądzę, na zarysowanie pola rozważań o możliwościach włączenia się nauczania religii w ścieżkę Edukacja europejska, co stanowi cel niniejszego artykułu. W dalszej części przedstawię krótką charakterystykę samej ścieżki, wskażę na zagadnienia dotyczące edukacji europejskiej w Podstawie programowej katechezy i obowiązujących programach nauczania religii, a następnie zestawię możliwości i ograniczenia, jakie wiążą się z realizacją tej ścieżki edukacyjnej na lekcjach religii.

Podstawa programowa edukacji europejskiej

Edukacja europejska pojawia się kształceniu ogólnym w gimnazjum i liceum. Podstawa programowa formułuje w gimnazjum cele tej ścieżki jako nie tylko określenie miejsca i roli Polski i Polaków w integrującej się Europie, ale też zaleca rozwijanie tożsamości europejskiej i ukazywanie procesu integracji jako środka pozwalającego przemienić ustrój i osiągnąć długofalowy rozwój kraju[6]. Natomiast w liceum cele sprowadzają się do poznania założeń, celów i historii Unii Europejskiej, pokazania, że integracja z Unią Europejską stanowi szansę rozwojową dla Polski, wreszcie przygotowania do aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym Polski i Unii[7].

Zadaniem szkoły w realizacji edukacji europejskiej jest w gimnazjum informacja o funkcjonowaniu organizacji europejskich, zapoznanie z celami i podstawami ustrojowymi Unii Europejskiej oraz wskazanie konkretnych form i możliwości współpracy młodzieżowej w Europie[8]. W liceum natomiast ścieżka edukacyjna ma przede wszystkim budzić zainteresowanie integracją europejską, skutkami integracji i działaniami rządu w tej dziedzinie, a także, podobnie jak w poprzednim etapie edukacyjnym, zapoznać z podstawami ustrojowymi Unii Europejskiej oraz wskazać możliwości współpracy młodzieżowej[9].

Treści nauczania edukacji europejskiej w gimnazjum koncentrują się wokół informacji o fundamentach cywilizacyjnych Europy, o powstaniu Wspólnot Europejskich, wielości form wyrażających złożoność procesu integracyjnego. Na tym tle uczniowie mogą dostrzec, że Unia Europejska nie jest jedyną formą instytucjonalną integracji oraz że istnieje wiele różnych koncepcji integracyjnych dotyczących również samej Unii. Treści na tym etapie edukacyjnym uzupełnione są o przesłanie Jana Pawła II dotyczące duchowego wymiaru wspólnoty europejskiej[10]. Treści edukacji europejskiej w liceum koncentrują się natomiast wokół procesu integracji związanego wprost z Unią Europejską i specyfiką jej instytucji. Nie brakuje tutaj również odniesienia do Europy wartości i duchowego wymiaru Europy[11].

Osiągnięcia zakładane w gimnazjum dotyczą przede wszystkim rozumienia procesów integracyjnych, znajomości instytucji europejskich, kształtowania postawy otwartości i dialogu wznoszącej się ponad uprzedzenia i stereotypy etniczne, a także świadomości wyrażającej się w haśle: Jestem Polakiem, więc jestem Europejczykiem[12]. W liceum natomiast osiągnięcia koncentrują się wokół poznawania mechanizmów działania instytucji związanych z Unią Europejską, a także umiejętnością samodzielnego pozyskiwania informacji na temat Unii[13].

Z powyższego zestawienia widać, że edukacja europejska w gimnazjum ma przede wszystkim wprowadzać w problematykę samej idei integracji europejskiej, zaś w liceum ma odnosić się już bardziej bezpośrednio do instytucji Unii Europejskiej. Realizacja ścieżki w sposób oczywisty oczekuje współpracy nauczycieli języka polskiego, historii, geografii i wiedzy o społeczeństwie, wskazuje na pewne elementy związane z nauczaniem religii. Dlatego w dalszej części rozważań trzeba będzie zastanowić się, jakie jest w tym układzie zadanie nauczyciela religii?

Edukacja europejska w podstawie programowej i programach nauczania religii

Podstawa programowa katechezy ukazuje wprost zakresy korelacji nauczania religii z edukacją europejską. W gimnazjum podkreśla cele i zadania tej ścieżki edukacyjnej, które odnoszą się bezpośrednio do wychowania patriotycznego i zachowania tożsamości narodowej. Tożsamość ta winna być skorelowana z postawą otwartości i dialogu, zerwania z uprzedzeniami etnicznymi[14], co, jak się wydaje, jest jak najbardziej pożądane w kształtowaniu postawy rzeczywistego patriotyzmu[15]. Treści, jakie Podstawa programowa katechezy proponuje do korelacji, dotyczą wymiaru duchowego wspólnoty europejskiej i jej fundamentów, a także miejsca Polski w Europie[16]. Takie ujęcie jest jak najbardziej logiczne w ramach samej Podstawy programowej katechezy, która jako zasadniczy cel katechetyczny na tym etapie edukacyjnym stawia wychowanie katolika świadomego i odpowiedzialnego za swoją wiarę, kochającego Boga, Kościół i własną Ojczyznę[17].

Obowiązujące ogólnopolskie programy nauczania religii w gimnazjum również podejmują zagadnienie korelacji z edukacją europejską. Program AZ-3-01/1 pt. Wierzyć Chrystusowi[18] ujmuje związek realizacji ścieżki z nauczaniem religii następująco:

• W kl. I zarówno w dziale podejmującym zagadnienie wielości religii, jak i poświęconym osobistej odpowiedzi wiary proponuje się ukazanie ładu europejskiego jako opartego na wspólnej historycznej podstawie cywilizacyjnej – Biblii.
• W kl. II nie ma żadnych odniesień do edukacji europejskiej.
• W kl. III w dziale wstępnym wprowadzającym w zagadnienie tożsamości ucznia w różnorakich wspólnotach znajduje się odniesienie do tematu Polska w Europie. Dział Duch Święty działający w Kościele proponuje znowu ukazanie ładu europejskiego jako opartego na wspólnej historycznej podstawie cywilizacyjnej. Natomiast dział traktujący o miłości i odpowiedzialności w życiu chrześcijanina skorelowany jest z tematyką ochrony praw człowieka.

Program AZ-3-02/2 pt. Przyjąć blask Bożej Prawdy[19] następująco koreluje edukację europejską z nauczaniem religii:

• W kl. I i II nie zawiera bezpośrednich odniesień do edukacji europejskiej.
• W kl. III, w dziale dotyczącym wspólnoty jako postawy życia i wiary, proponuje odniesienie się do miejsca Polski w Europie, do zasad ładu europejskiego opartego w wspólnej historycznej podstawie cywilizacyjnej, praw człowieka i duchowego wymiaru wspólnoty europejskiej. Te same treści mają być realizowane w związku z działem zamykającym kl. III, a dotyczącym wybranych zagadnień z historii Kościoła w XIX-XX w.

Program AZ-3-02/3 pt. Iść za Jezusem[20] następująco określa związek realizacji ścieżki z nauczaniem religii:

• W kl. I, w dziale, podejmującym tematykę biblijną związaną ze Starym Testamentem, program proponuje ukazywanie Biblii jako jednego ze źródeł kultury europejskiej. Konsekwentnie, w dziale następnym dotyczącym życia Jezusa, ukazuje postacie Jezusa i Maryi w ramach kultury europejskiej. Z kulturą materialną związane są odniesienia w ramach tematyki dotyczącej historii Kościoła w średniowieczu, a dotyczące zabytków romańskich i gotyckich. Dział uzupełniający, wprowadzający w przeżywanie roku kościelnego, koreluje nauczanie religii w zakresie chrześcijańskich zwyczajów w krajach europejskich. Ten zakres korelacji wiąże się z analogicznymi działami we wszystkich trzech klasach gimnazjum.
• W kl. II, w dziale omawiającym według klucza Dekalogu etyczne zagadnienia szczegółowe, zakłada się, że edukacja europejska dotyczy duchowego wymiaru wspólnoty europejskiej i ochrony praw człowieka.
• Dział wprowadzający w kl. III, dotyczący problemów świata, w którym żyjemy, proponuje zajęcie się obszarami dobrobytu i biedy w Europie. Dział dotyczący rodziny chrześcijańskiej zakłada podjęcie tematu ochrony praw rodziny w ustawodawstwie europejskim. Tematyka związana z religiami świata w ramach edukacji europejskiej wiąże się z zagadnieniem Żydzi i wyznawcy islamu w Europie.

W podręcznikach studyjnych z serii W drodze do Emaus[21] można dostrzec następujące zakresy korelacji edukacji europejskiej z nauczaniem religii:

• W kl. I odniesień do edukacji europejskiej jest bardzo wiele. Dotyczą one wyznawców innych religii, świadectwa życia wypływającego z Ewangelii i związanego z życiem indywidualnym i wspólnotowym, z wartościami takim, jak jedność, pokój, wierność i dobre korzystanie z wolności.
• W kl. II edukacja europejska na lekcjach religii dotyczy głównie tematu godności człowieka.
• W kl. III nie ma odniesień do edukacji europejskiej.

W szkole ponadgimnazjalnej Podstawa programowa katechezy nakazuje korelować nauczanie religii z edukacją europejską w celu ukazywania kontekstu europejskiego wydarzeń społecznych, kulturalnych i politycznych w naszej Ojczyźnie i na naszym kontynencie. Opis bowiem sytuacji egzystencjalnej musi być uzupełniony przez szersze uwzględnienie tła, na którym rozgrywają się problemy jednostek i małych wspólnot. Wśród zakładanych umiejętności Podstawa programowa katechezy wskazuje na samodzielne gromadzenie, analizowanie i interpretowanie informacji dotyczących Unii Europejskiej. Zalecane treści dotyczą natomiast nie tylko duchowego wymiaru Europy, ale też ewolucji prawa unijnego[22], co wiąże się z koniecznością przygotowania chrześcijanina do uczestnictwa w życiu społecznym i w kulturze[23].

Jedyny obowiązujący ogólnopolski program nauczania religii w liceum AZ-4-01/1 pt. Świadek Chrystusa[24] podejmuje zagadnienie korelacji z edukacją europejską. Zakresy tej korelacji są następujące:

• W kl. I w dziale uświadamiającym uczniom ich tożsamość podjęty zostaje temat tożsamości narodowej i miejsca Polski w Europie. W dziale podejmującym problematykę związaną z wyznaniem wiary w Kościół przywołane zostaje zagadnienie ubogacenia Europy przez chrześcijaństwo, a mianowicie tradycja tolerancji w Polsce oraz chrześcijańskie fundamenty świadomości europejskiej. Tematyka modlitwy uzupełniona zostaje podjęciem problemu ochrony dnia świętego w ustawodawstwie europejskim. Dział uzupełniający, wprowadzający w przeżywanie roku kościelnego, koreluje nauczanie religii z literaturą i kulturą różnych krajów europejskich. Ten zakres korelacji wiąże się z analogicznymi działami we wszystkich trzech klasach liceum.
• Program w kl. II ułożony jest w taki sposób, by podkreślić, że motywem aktywności chrześcijanina w świecie jest akceptacja świata, który został stworzony przez Boga, odkupiony przez Chrystusa, jest uświęcany przez sakrament Kościoła i dąży do ostatecznego wypełnienia w perspektywie eschatologicznej[25]. Edukacja europejska odnosi się do zagadnień religioznawczych (temat tradycji tolerancji w Polsce), do europejskich regulacji prawnych odnoszących się do ochrony i przekazywania życia, do historii idei i procesu integracji, duchowego wymiaru Europy, czynników integrujących i dezintegrujących przestrzeń europejską, problemu kultury i języka narodowego, a także problemów ekonomicznych i społecznych w krajach europejskich, wreszcie do niszczycielskiego działania ideologii w dziejach cywilizacji europejskiej.
• III liceum ma za zadanie przede wszystkim przygotować uczniów do wyboru drogi powołania życiowego i założenia rodziny chrześcijańskiej. Stąd cała problematyka, również europejska, dotyczy tych właśnie zagadnień. W ramach lekcji religii omawiana ścieżka edukacyjna winna zaznajamiać uczniów z problematyką kultury europejskiej, a w jej ramach ze stosunkiem do małżeństwa, dziecka, człowieka starego. W dziale przygotowującym do podjęcia zadań rodzicielskich znalazło się również zagadnienie europejskiej skarbnicy baśni dla dzieci.

Dylematy praktyki szkolnej

Przedstawiona powyżej analiza podstaw programowych i programów nauczania prowadzi do wniosku, że zakresy korelacji lekcji religii z tą ścieżką edukacyjną dotyczą przede wszystkim problemów kultury. Tak przynajmniej tę kwestię opisują Podstawa programowa katechezy i programy nauczania religii w gimnazjum i liceum. Dlatego też w ramach realizacji też ścieżki edukacyjnej na lekcjach religii należy odnosić się do wskazań, jakie odnośnie do inkulturacji katechetycznej formułuje polskie Dyrektorium katechetyczne[26]:

• Pierwszym zadaniem jest przekazywanie orędzia zbawienia w kontekście tradycji narodowej, też przecież europejskiej, mocno związanej z chrześcijaństwem i Kościołem katolickim oraz tradycją tolerancji religijnej[27].
• Drugim, nie mniej ważnym zadaniem jest podejmowanie funkcji krytycznej wobec kultury, również kultury europejskiej[28], naznaczonej od czasu oświecenia piętnem różnych ideologii, które zamykają człowieka i kulturę na prawdę i dobro, a przez to utrudniają właściwe odczytanie, czym jest wolność[29].

Te aspekty lekcji religii, związane z wypełnianiem funkcji ewangelizacyjnej[30], są szczególnie istotne w odniesieniu do edukacji europejskiej, zwłaszcza w aspekcie przedstawionego stanu programów nauczania religii. Stąd lekcja religii podejmuje zarówno funkcję integrowania wiedzy o Europie z duchowymi fundamentami cywilizacji europejskiej, jak również podejmuje zadanie wartościowania zjawisk zachodzących w ramach tej cywilizacji. W obu wypadkach korelacja dotyczy współpracy z przedmiotami świeckim, zwłaszcza z nauką o literaturze i historią. Rodzi to praktyczny postulat, by tworzenie programu odniesień nauczania religii do edukacji europejskiej wiązało się z tworzeniem całościowego programu szkolnego realizacji tej ścieżki edukacyjnej. Włączenie się nauczyciela religii w proces powstawania takiego programu powinno z całą pewnością zagwarantować, by pytania o duchowe fundamenty cywilizacji europejskiej nie zostały spłycone lub wręcz pominięte.

Jednakże ten zrozumiały postulat praktyczny stwarza pewne problemy. Wiążą się one ze wzrastającą temperaturą debaty politycznej na temat jednego z wielu aspektów integracji europejskiej, mianowicie wstąpienia Polski do Unii. Trudno niekiedy mówić o rzeczowości tej debaty. Wiele tu argumentów emocjonalnych, wprowadzających wręcz mechanizmy manipulacyjne. Postawa mediów tzw. publicznych sprawy nie poprawia, a to ze względu na ich skrajny, jak na warunki kraju demokratycznego, serwilizm wobec obecnego obozu rządzącego. Z kolei w debacie w łonie Kościoła również trzeba pamiętać, by zachowana była powściągliwość, zwłaszcza w sięganiu po argumentację teologiczną najwyższego kalibru. Nie można wykluczać kogoś z Kościoła, nawet słownie, sugerując, że jest złym lub nieprawdziwym katolikiem, za to, że jest za lub przeciw konkretnym rozwiązaniom politycznym.

Ale tak jak na temperaturę sporu politycznego konkretny nauczyciel religii ma niewielki wpływ, tak może ustrzec się przed przenoszeniem tych sporów, również własnych poglądów politycznych w tej materii, na teren szkoły. W ramach lekcji religii temat edukacji europejskiej winien być podejmowany w kategoriach kultury i nie można pozwolić na zwycięstwo ciasnego nacjonalizmu lub szydzącego z miłości Ojczyzny cynicznego kosmopolityzmu. Wiążące jest dla lekcji religii przypomniane w niniejszym opracowaniu wskazanie, by punktem wyjścia dla kształtowania pojęcia europejskości jako wartości był patriotyzm, w Polsce sięgający do chlubnej tradycji tolerancji. To jest ważne nie tylko ze względu na nauczanie religii i ewangelizację, nie tylko na formalną wierność wobec depozytu wiary. W tej kwestii nauczanie religii ma do spełnienia funkcję doniosłą dla samej instytucji szkoły. Chodzi bowiem, by nie pozwolić na to, aby polska szkoła stała się znów przyczółkiem frontu ideologicznego. Jest to pewna trudność dla obu stron dyskusji w łonie Kościoła. Dla rzeczywistych zwolenników wstąpienia do Unii nie będą sojusznikami przedstawiciele administracji oświatowej, którzy sprawę europejskiej dyskusji w szkole będą chcieli prowadzić według metody pracy TPPR-u[31]. Działania nowego kierownictwa MENiS-u niestety nie pozwalają optymistycznie patrzeć na te kwestie. Niemniej jednak zadaniem każdego nauczyciela religii w gimnazjum i liceum jest realizacja dyrektyw dokumentów Kościoła, które nakazują prowadzenie edukacji europejskiej na tych etapach szkolnych, ale jednocześnie zwracają uwagę na autonomię, jaką wobec szkoły mają lekcje religii[32]. Trzeba skorzystać z tego, że nauczanie religii cieszy się szczególną wolnością i w ten sposób może pomóc szkole w wydostaniu się z ideologicznego pancerza czyniącego z wychowania manipulację.

Edukacja europejska na lekcjach religii ma ułatwić katolikowi zrozumienie, że będąc Polakiem jest jednocześnie spadkobiercą kultury europejskiej ukształtowanej dzięki syntezie wielkiej syntezie dokonanej przez pierwszą ewangelizację[33]. Wychowanie dla Europy ma przede wszystkim uwzględniać ten wymiar europejski ewangelizacji, o którym w polskim Senacie i Sejmie mówił Jan Paweł II: Kościół przestrzega przed redukowaniem wizji zjednoczonej Europy wyłącznie do jej aspektów ekonomicznych, politycznych i przed bezkrytycznym stosunkiem do konsumpcyjnego modelu życia. Nową jedność Europy (…) winniśmy budować na tych duchowych wartościach, które ją kiedyś ukształtowały, z uwzględnieniem bogactwa i różnorodności kultur i tradycji poszczególnych narodów. Ma to być bowiem wielka Europejska Wspólnota Ducha. Również w tym miejscu ponawiam mój apel skierowany do Starego Kontynentu: „Europo, otwórz drzwi Chrystusowi![34]

[1] DOK 73.

[2] PDK 83.

[3] Por. PPK, s. 44-47, 61-68, 80-96.

[4] PDK 82.

[5] PDK 83; P. Tomasik, Korelacja religii i historii Kościoła w programach i podręcznikach do historii w gimnazjum, „Katecheta” 2000, nr 7-8, s. 11-12; Tenże, Zasady integrowania treści programowych historii i religii, „Horyzonty Wiary” 2000, nr 4, s. 31-33.

[6] PPKO, s. 4309.

[7] PPKO, s. 4341-4342.

[8] PPKO, s. 4309.

[9] PPKO, s. 4342.

[10] PPKO, s. 4309-4310.

[11] PPKO, s. 4342.

[12] PPKO, s. 4310.

[13] PPKO, s. 4342.

[14] PPK, s. 67.

[15] Szerzej na ten temat zob. A. Santorski, Miłość Ojczyzny jako nakaz chrześcijańskiego sumienia, w: Szkoła miejscem kształtowania postawy patriotycznej, red. J. P. Cichocka, Częstochowa 1998, s. 27-45.

[16] PPK, s. 67.

[17] PPK, s. 55.

[18] Jest to program zatwierdzony przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski 20 IX 2001 r. [wydany w Krakowie, 2001].

[19] Program autorstwa J. Szpeta i D. Jackowiak został zatwierdzony jako ogólnopolski 27 II 2002 r. [tekst w druku]. Z programem związane są następujące podręczniki: Słowo Boga jest blisko Ciebie, Poznań 2000; Wolni przez miłość, Poznań 2000; Żyjąc z innymi, dla innych, Poznań 2001.

[20] Program autorstwa P. Tomasika został zatwierdzony jako ogólnopolski 27 II 2002 r. [tekst w druku]. Z programem związane są następujące podręczniki: Słowo blisko Ciebie, Warszawa 1999; Dom na skale, Warszawa 2000; Tak niech świeci wasze światło, Warszawa 2001. Dokładniejsze, dotyczące każdej jednostki katechetycznej, zakresy korelacji nauczania religii z przedmiotami i ścieżkami edukacyjnymi (w tym z edukacją europejską) zawarte są w poradnikach metodycznych wydanych do tych podręczników.

[21] Seria wydana pod red. Z. Marka została zatwierdzona jako studyjna 27 II 2002 r. na czas do 31 VIII 2007 r. Seria obejmuje następujące podręczniki: kl. I: Jezus uczy i zbawia, Kraków 1999; kl. II: Jezus działa i zbawia, Kraków 2000; kl. III: Jezus prowadzi i zbawia, Kraków 2001. Zakresy korelacji z przedmiotami i ścieżkami edukacyjnymi określone są w rozkładach materiału w zeszytach 0 poradnika metodycznego dla poszczególnych klas.

[22] PPK, s. 92-93.

[23] PPK, s. 77-78.

[24] Jest to program zatwierdzony przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski 20 IX 2001 r. [wydany w Krakowie, 2001].

[25] Zob. P. Tomasik, Nowy program nauczania religii w szkołach ponadgimnazjalnych, w: Katecheza wobec wyzwań współczesności, red. R. Czekalski, Płock 2001, s. 101-102.

[26] PDK 69-72.

[27] PDK 69.

[28] PDK 70.

[29] PDK 39; zob. S. Wielgus, Ideowe zagrożenia współczesnej cywilizacji, w: Katecheza wobec wyzwań współczesności, dz. cyt., s. 20-25.

[30] Szerzej na temat katechezy ewangelizacyjnej zob. R. Murawski, Ewangelizacyjny charakter katechezy, „Ateneum Kapłańskie” 1992, z. 498, s. 181-193; A. Offmański, W kierunku katechezy ewangelizacyjnej, Szczecin 2000, s. 209-214; J. Szpet, Dydaktyka katechezy, Poznań 1999, s. 49-52.

[31] Młodszym Czytelnikom wyjaśniam, że TPPR to było Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.

[32] Por. PDK 82.

[33] Szerzej na temat aktualności pierwszej ewangelizacji Europy zob. M. Starowieyski, Kościół starożytny, w: Chrześcijaństwo wśród religii, Warszawa 1990, s. 151-156.

[34] Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie Rzeczpospolitej Polskiej [11 VI 1999], 6.