Jedna czy wiele?
Mamy, o czym doskonale wiemy, cztery ewangelie a nie jedną. Jednak czy rzeczywiście tak jest? Bardzo stare, choć niepochodzące od ewangelistów, tytuły ewangelii brzmią: „ewangelia według Mateusza”, „ewangelia według Marka”, „ewangelia według Łukasza”, „ewangelia według Jana”.
Kluczowe jest tutaj słówko „według”, które wskazuje, że mowa jest o jednej rzeczywistości, ale poddawanej interpretacji z różnych stron.
Dlaczego ewangelie różnią się między sobą?
Środowisko powstania
Należy podkreślić, że pierwsza była tradycja ustna. Dotyczyła ona słów i czynów Jezusa. Greckie słowo na oznaczenie ewangelii brzmi euanggelion, i w pierwotnym Kościele nie oznaczało księgi dotyczącej słów i czynów Jezusa, lecz dobrą nowinę o zbawieniu, posłannictwo zbawienia. Może to być dobra nowina głoszona przez samego Jezusa lub przez Jego uczniów. Ewangelia to kwestia głoszenia, a nie słowa pisanego. Chrześcijanie nie są ludem księgi, jak są nim Żydzi lub muzułmanie. Chrześcijanie są ludem Słowa, słowa głoszonego. Jezus nie spisał swojej nauki. Z opowieści o czynach i słowach Jezusa wzięła się tradycja ustna przekazywana przez pierwszych chrześcijan. Świadectwa takiego przekazu możemy znaleźć w Dziejach apostolskich. Po święcie Pięćdziesiątnicy Piotr występuje jako główny świadek Chrystusa.
We wszystkich jego wystąpieniach możemy zauważyć pewien ustalony wzór, który stanowi również porządek wydarzeń opisanych w ewangelii: przygotowanie i chrzest w Judei, działalność w Galilei, podróż z Galilei do Jerozolimy, w Jerozolimie: męka, śmierć, zmartwychwstanie.
Tradycja ustna stała się po krótkim czasie tematem przekazu misyjnego. Powołanie apostołów przez Jezusa miało dwa cele: towarzyszenie Jezusowi, czyli formowanie uczniów i napełnianie ich Duchem, które było przygotowaniem do drugiego celu, czyli głoszenia nauki Jezusa. Apostołowie otrzymali nakaz misyjny, nakaz głoszenia dobrej nowiny. Stąd przekaz ustny z czasem zaczął przybierać charakter pewnych bloków tematycznych, większych całości dotyczących czynów i mów Jezusa. Z pierwotnego przekazy zaczęły się wyłaniać zbiory mówiące o cudach Jezusa, Jego mowach, a przede wszystkim punktem Jego o śmierci i zmartwychwstaniu. W ten sposób rodziła się tradycja apostolska, czyli przekaz apostołów o czynach i słowach Jezusa wykorzystywany do celów misyjnych.
Tutaj powstaje pewien problem. Tekst nie powstaje w próżni, mają na niego wpływ różne czynniki. Czymś najważniejszym jest fakt, że interpretacja życia Jezusa dokonuje się zawsze w świetle wydarzenia paschalnego. Są jednak jeszcze dwa czynniki, które trzeba wziąć pod uwagę, kiedy mówimy po powstawaniu tekstu:
Te dwa horyzonty trzeba zawsze mieć na uwadze, kiedy podchodzimy do tekstu ewangelicznego. Pierwszy z nich jest bardziej złożony i wywołał w swoim czasie wiele polemik w Kościele. Autorem zamieszania był Rudolf Bultman, który stwierdził (w uproszczeniu), że Chrystus jest wymysłem wspólnoty. Kim innym jest Jezus historii a kim innym Chrystus naszej wiary. Zobaczmy więc w jakim środowisku (Sitz im Leben – środowisko życiowe, termin wprowadzony na stałe do biblistyki przez Bultmana) rodziła się tradycja apostolska. Możemy wyróżnić trzy takie doświadczenia:
Liturgia: Dzieje apostolskie mówią nam, że uczniowie „trwali na łamaniu chleba”. Jaki to miało wpływ na tworzenia tekstu ewangelii? Przyjmuje się powszechnie, że różnice pomiędzy opisami formuły ustanowienia Eucharystii mają swoje źródło w liturgii. Mateusz i Marek poszli za formuła stosowana w Palestynie, natomiast Paweł i Łukasz powtórzyli teksty, których używali modląc się w Antiochii.
Nauczanie misyjne: nauczanie misyjne nazywamy kerygmatem, czyli obwieszczeniem Chrystusa jako Pan, ukrzyżowanego i zmartwychwstałego. Tutaj możemy zauważyć różnice pomiędzy gaszeniem skierowanym do Żydów a kerygmatem skierowanym do pogan.
Didache: to inaczej katechetyczne kazanie do osób żyjących we wspólnocie chrześcijańskiej. Zawiera ono kerygmat, ale przechodzi do dalszego nauczania: wskazań moralnych, doktryny sakramentów. Przykładem takiego nauczania jest Kazanie na górze.
Badanie formy przekazu ewangelicznego nazywamy: krytyka form (Formgeschichte). Czymś oczywistym jest fakt, że powstało wiele tradycji apostolskich zanim przybrały one formę ewangelii.
Teologiczna interpretacja
Św. Ireneusz z Lyonu (ur. 130/140), uczeń Polikarpa, który z kolei był uczniem Jan ewangelisty, pisze, że jest jedna ewangelia „czterokształtna” lub „czteropostaciowa”, która jest natchniona jednym Duchem. Takie rozumienie ewangelii przyjął Sobór Watykański II, w Konstytucji o objawieniu Dei Verbum czytamy:
Niczyjej nie uchodzi uwagi, że wśród wszystkich pism Nowego Testamentu, Ewangelie zajmują słusznie miejsce najwybitniejsze. Są bowiem głównym świadectwem życia i nauki Słowa Wcielonego, naszego Zbawiciela. Kościół zawsze i wszędzie utrzymywał i utrzymuje, że cztery Ewangelie są pochodzenia apostolskiego. Co bowiem Apostołowie na polecenie Chrystusa głosili, to później oni sami oraz mężowie apostolscy pod natchnieniem Ducha Świętego na piśmie nam przekazali, jako fundament wiary, mianowicie czteropostaciową Ewangelię według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana.
Według św. Ireneusza, ewangelie przedstawiają cztery szczególne działania Słowa Bożego:
- Ewangelia Jan przedstawia pierwszeństwo, moc i panowanie Syna Bożego (J 1, 1-3),
- Ewangelia Łukasza przedstawia charakter kapłański Syna Bożego, który od początku był przygotowany na ofiarę (Łk 1, 9),
- Ewangelia Mateusza przedstawia człowieczeństwo Jezusa, poczynając od Jego ludzkiej genealogii, przez Jego pokorę i cichość (Mt 11, 29),
- Ewangelia Marka przedstawia działalność prorocka Syna Bożego, i dlatego zaczyna się od proroctwa Izajasza (Mk 1, 1-2).
Św. Ireneusz był pierwszym, który sformułował zasadę jedności i różnorodności ewangelii: jedność wynika z jedności Słowa Bożego wcielonego i z jednego Ducha Świętego, różnorodność wynika z różnych aspektów patrzenia na tajemnicę Syna Bożego.
Symbolika
Ireneusz również jako pierwszy przypisał ewangelistom obraz istot żywych z Księgi Ezechiela i Apokalipsy (Ez 1, 5.10)
„Przed tronem – niby szklane morze podobne do kryształu,
a w środku tronu i dokoła tronu
cztery Zwierzęta pełne oczu z przodu i z tyłu:
Zwierzę pierwsze podobne do lwa,
Zwierzę drugie podobne do wołu,
Zwierzę trzecie mające twarz jak gdyby ludzką
i Zwierzę czwarte podobne do orła w locie.
Cztery Zwierzęta – a każde z nich ma po sześć skrzydeł – dokoła i wewnątrz są pełne oczu.” (Ap 4,7)
Według jego interpretacji: Lew symbolizuje moc – ewangelia Jana, Wół symbolizuję ofiarę – ewangelia Łukasza, Aspekt człowieczeństwa – ewangelia Mateusza, Orzeł charakter prorocki – ewangelia Marka.