Sens postu

1. Wigilijny stół

WSTĘP

Czujemy tę wyjątkową atmosferę, gdy zbliżają się święta Bożego Narodzenia. Ogarnia nas ich czar. W końcu przygotowujemy wieczerzę wigilijną, przystrajamy choinkę, nakrywamy stół, składamy sobie życzenia, kolędujemy i zasiadamy do wieczerzy.

AKTYWIZACJA

Praca indywidualna. Metoda – plastyka. Zadanie jest następujące: za pomocą dostępnych środków plastycznych wykonujemy plakat z uroczystym, wigilijnym stołem, takim zupełnie wymarzonym przez nas… Prezentacja na forum. Czas na dyskusję.

PYTANIA DO DYSKUSJI

1. Czy wśród potraw wigilijnych jest jakaś potrawa mięsna? Dlaczego tak lub nie?
2. Czy mięso na Wigilię rzeczywiście ma jakieś wyjątkowe znaczenie?
3. Jak może wyglądać „rozmowa” na wigilijnym stole między potrawami jarskimi i mięsnymi? Co na to opłatek i choinka?
4. Dlaczego właściwie tak celebrujemy wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych w niektórych sytuacjach?
5. Czy dzisiaj przywiązujemy jeszcze taką uwagę do wieczerzy wigilijnej, jak to było kiedyś? Prezenty, kolędowanie, pasterka, czytanie Biblii, modlitwa przy stole…

PUENTA

Kiedy 30 listopada 2003 r. w kościołach polskich odczytano list episkopatu na temat przykazań kościelnych, dużo komentarzy w mediach wzbudziła treść oraz interpretacja czwartego przykazania. W wypowiedziach można było usłyszeć, że obecnie obowiązuje wiernych katolickich zakaz udziału w zabawach we wszystkie piątki oraz w okresie Wielkiego Postu. Jednocześnie podkreślano jako wielkie novum fakultatywny charakter wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych w wigilię Bożego Narodzenia.

Na ekranach telewizyjnych mogliśmy zobaczyć krótkie wywiady ze starszymi osobami, które z oburzeniem odrzucały możliwość „mięsnej” wigilii i z zapałem godnym obrony podstawowych prawd wiary przyrzekały wierność staropolskiej tradycji. Cytowane tu i ówdzie wypowiedzi osób duchownych ograniczały się zasadniczo do przytaczania treści listu oraz podkreślania polskiej specyfiki tego przykazania, która wyróżnia polskich katolików na tle jego interpretacji w innych katolickich Kościołach lokalnych.

W wypowiedziach brakowało głębszej teologicznej argumentacji oraz krytycznej refleksji na temat sensowności oraz formy obecnego czwartego przykazania kościelnego. Zastanawiał również brak odniesienia do aktualnego stanu świadomości wiernych w tej materii, ich sposobu rozumienia znaczenia postu oraz faktycznego egzystencjalnego przeżywania jego duchowego wymiaru w życiu religijnym przeciętnego polskiego katolika.

Intencją tego artykułu jest odniesienie do wszystkich tych problemów z punktu widzenia teologii dogmatycznej. Zanim jednak ustosunkujemy się do zagadnień, wynikających z normy tego przykazania kościelnego, pragniemy przedstawić jego treść oraz interpretację zawartą w liście pasterskim.

Analiza treści i interpretacji czwartego przykazania w liście pasterskim Episkopatu Polski

W obecnej formie przykazanie ma następujące brzmienie: Zachować nakazane posty i wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych, a w okresach pokuty powstrzymywać się od udziału w zabawach. Przykazanie to ostatecznie zostało umieszczone na miejscu czwartym w katalogu przykazań kościelnych. Obecne sformułowanie przykazania wydaje się stanowić wynik pragnienia biskupów polskich uwzględnienia norm wytyczonych przez nauczania Kościoła powszechnego, przy równoczesnym zachowaniu specyfiki polskiej tradycji w tej materii. I tak, w tradycyjnej katechizmowej wersji przykazań kościelnych, która obowiązywała jeszcze do niedawna, treść obecnego przykazania występowała oddzielnie.

Obowiązek zachowywania postów nakazanych przez wiernych katolickich był traktowany jako przykazanie trzecie, natomiast obowiązujące wówczas przykazanie piąte brzmiało: W Adwencie i Wielkim Poście powstrzymywać się od hucznych zabaw. Obowiązek wstrzemięźliwości mięsnej oraz zachowywania postu w dni przez Kościół nakazane opierał się wówczas zasadniczo na normie, która miała wymiar uniwersalny, występując w różnorodnej formie w tradycji Kościołów lokalnych. Dawne przykazanie piąte było natomiast charakterystycznym dla polskiego Kościoła zachowywaniem dawnej ogólnokościelnej tradycji powstrzymywania od uczestnictwa w hucznych zabawach w okresach liturgicznych uważanych wówczas za „postne”.

Konieczność zmiany w treści oraz formie wszystkich przykazań kościelnych była wynikiem wypowiedzi Magisterium Kościoła na ich temat, które pojawiły się w latach dziewięćdziesiątych XX w. W Katechizmie Kościoła Katolickiego z 1992 r. przykazanie odnoszące się do postu (Posty nakazane zachowywać) umieszczone jest pod numerem piątym. W komentarzu do tego przykazania Katechizm dodaje, że wyznacza [ono] okresy ascezy i pokuty, które przygotowują nas do uroczystości liturgicznych. Ponadto Katechizm uznaje, że zasadniczym celem tych okresów powinna być pomoc wierzącemu w opanowaniu popędów oraz do pogłębienia wolności serca (KKK nr 2043).

By pełniej rozumieć tekst tego przykazania, Katechizm odsyła czytelnika do Kodeksu Prawa Kanonicznego (kań. 1249-1251), który (w tych kanonach) omawia rozumienie dni pokuty w Kościele rzymskokatolickim. Ważnym uzupełnieniem katechizmowego tekstu jest wypowiedź Stolicy Apostolskiej z 25 kwietnia 1998 r., która wprowadza poprawki do występujących tam sformułowań odnośnie do przykazań kościelnych. W związku z wprowadzeniem nowego piątego przykazania kościelnego, które mówi o tym, że wierni są zobowiązani dbać o potrzeby Kościoła, przykazanie odnoszące się do postu zostało przemieszczone na miejsce czwarte. Jednocześnie zyskało nową, bardziej rozbudowaną treść.

W ostatecznym brzmieniu stwierdza ono, że w dni pokuty wyznaczone przez Kościół wierni są zobowiązani powstrzymywać się od spożywania mięsa i zachowywać post. Nowa wersja przykazań kościelnych na poziomie Kościoła powszechnego znalazła swe pierwsze odzwierciedlenie na gruncie polskim w adaptacji Katechizmu Kościoła Katolickiego. Przykazanie poświęcone okresom postu zostało umieszczone tam na miejscu czwartym, zachowując jednak brzmienie podane przez nr 2043 KKK, czyli: Posty nakazane zachowywać.

Obecna norma podana do wiadomości wiernych w liście pasterskim episkopatu jawi się więc jako swego rodzaju teologiczno-pastoralny kompromis. Z jednej strony czwarty numer przykazania oraz pierwszy jego człon odnoszący się do nakazanego przez Kościół postu oraz wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych jest zaczerpnięty z normy obowiązującej na poziomie Kościoła powszechnego. Drugi człon przykazania jest próbą adaptacji dawnego przykazania piątego, które zobowiązywało wiernych do powstrzymywania się od hucznych zabaw w Adwencie i Wielkim Poście. W związku z charakterem ascetycznym i postnym tego rodzaju praktyki uznano, że dawna norma odnosząca się do zabaw mieści się niejako w tych ogólnych zobowiązaniach postnych, które dotyczą katolika. Jednocześnie w związku z odmiennym, posoborowym rozumieniem charakteru liturgicznego Adwentu, który nie ma charakteru postnego, norma ta odnosi się do przewidzianych prawem kościelnym okresów postnych, którymi są Wielki Post i poszczególne piątki całego roku, chyba że w dany piątek przypada jakaś liturgiczna uroczystość kościelna (KPK kan. 1250-1251).

W interpretacji obecnego czwartego przykazania tekst listu pasterskiego Episkopatu Polski ogranicza się zasadniczo do przytoczenia norm podanych w kań, 1249- 1253, które z punktu widzenia prawa kanonicznego określają, co należy rozumieć pod pojęciem „dni pokuty” w Kościele katolickim. W nakazane dni pokuty wierni katoliccy jako znak jedności między sobą powinni modlić się w sposób szczególny, wykonywać uczynki pobożności i miłości, podejmować akty umartwienia siebie przez wierniejsze wykonywanie własnych obowiązków, zwłaszcza zaś zachowywać post i wstrzemięźliwość (kan. 1249).

Przypomina się również, że zgodnie z normą kań. 1252 do wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych zobowiązane są osoby, które ukończyły czternasty rok życia, natomiast post, czyli jeden posiłek do syta w ciągu dnia, obowiązuje wszystkich między osiemnastym a sześćdziesiątym rokiem życia. Ponadto, powołując się na postanowienie II Polskiego Synodu Plenarnego, biskupi polscy zachęcają wiernych do zachowania wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych w wigilię Bożego Narodzenia, z uwagi na szczególny, ukształtowany przez tradycję charakter tego dnia w Polsce.

Wreszcie w nawiązaniu do kań. 1253 KPK mowa jest o tym, że w razie niemożliwości zachowywania wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych w piątek wierni katoliccy są zobowiązani do podjęcia innych form pokuty. Tyle tekst listu. Obecnie, unikając zbyt pospiesznego przejścia do teologicznej oceny nowo sformułowanej normy czwartego przykazania oraz jego interpretacji w liście pasterskim biskupów polskich, a także jej duszpasterskiej zasadności w odniesieniu do aktualnej sytuacji wiernych polskiego Kościoła lokalnego, musimy krótko nakreślić teologiczno – pastoralne podstawy istoty postu, odwołując się do jego rozumienia w Piśmie Świętym oraz w tradycji Kościoła. Perspektywa ta umożliwi nam teologicznie uzasadnione krytyczne spojrzenie na zasadność obowiązującej obecnie normy.

2. Post w Starym Przymierzu

WSTĘP

W Starym Testamencie możemy zauważyć kilka zasadniczych linii rozumienia i egzystencjalnego przeżywania praktyki postu.

AKTYWIZACJA

Praca w grupach. Metoda – praca z tekstem biblijnym. Zadanie jest następujące: grupa otrzymuje sigla biblijne, odnajduje fragmenty i zastanawia się, jakie znaczenie ma post w danym tekście. Sigla do tekstów trzeba przygotować odpowiednio wcześniej, można je wybrać z puenty tej części zajęć. Prezentacja tekstów i wypowiedzi na forum.

PYTANIA DO DYSKUSJI

1. W jakich chwilach naród wybrany podejmował post?
2. Czy te chwile znajdują jakieś odniesienie w naszych czasach i naszej rzeczywistości?
3. Jaka była i jest „skuteczność” postu?

PUENTA

W Starym Testamencie możemy zauważyć kilka zasadniczych linii rozumienia i egzystencjalnego przeżywania praktyki postu. W pierwszej kolejności post jest w tekstach starotestamentalnych traktowany jako środek błagalny wobec Boga, który wzmacnia prośbę o odwrócenie nieszczęścia dotykającego naród, rodzinę lub jednostkę. I tak post wyraża błaganie ludu o odwrócenie nieszczęść grożących mu w wyniku klęski wojennej (Sdz 20,26), agresji wojsk nieprzyjacielskich (Jdt 4,9-13) bądź też w celu odwrócenia kary zniszczenia miasta, jak miało to miejsce w przypadku mieszkańców Niniwy (Jon 3,5).

Post towarzyszy błaganiu o Bożą łaskawość dla narodu, który powraca z wygnania babilońskiego (Ezd 8,21-23; Ne 1,4) oraz ofiarowany jest Bogu w intencji zwycięskiej walki z wrogiem (l Mch 3,47). Król Dawid pości, błagając Boga o życie syna (2 Sm 12,16.22), a w psalmach post towarzyszy żarliwemu wołaniu do Boga o uzdrowienie z choroby (Ps 35,13) i wyzwolenie z sytuacji ucisku, jakiej wierny Izraelita doznaje ze strony innych (Ps 69,11n ; 109,24).

Inny wymiar postu to jego walor bkspiacyjny. Post w Starym Testamencie jest bowiem uważany za ogarniający całego człowieka wyraz błagania Boga o przebaczenie grzechów popełnionych przez naród lub konkretną osobę. Post jest tym samym intensyfikację wołania całej wspólnoty Izraela, która z powodu niewierności wobec Boga wyznaje jako naród: Zgrzeszyliśmy przeciw Panu (l Sm 7,6). Zatrwożony niewiernością ze strony swego ludu Ezdrasz pości z powodu grzeszności innych, modląc się do Boga u przemianę ich serc (Ezd 10,6).

Post jest wreszcie przyjętą wspólnotowe formą publicznego wyrażania i uznania własnej grzeszności i małości wobec Boga i Jego przykazań (l Kr 21,27). Oprócz wymiaru błagalnego i ekspiacyjnego post stanowi w życiu narodu i jednostek właściwy sposób przygotowania się na Boże Objawienie. Mojżesz, czekający na górze Synaj na dar Bożych przykazań, przygotowuje się do Bożego Objawienia przez czterdziestodniową wstrzemięźliwość od jakiegokolwiek pokarmu i napoju (Wj 34,28). Podobnie prorok Eliasz, doznający Objawienia Boga w szmerze łagodnego powiewu na górze Horeb, pości przez czterdzieści dni i nocy (l Kr 19,8). W przypadku proroka Daniela post jest natomiast środkiem, który towarzyszy kierowanej do Boga prośbie o oświecenie, w celu jak najpełniejszego poznania woli i planów Boga (Dn 9,3; 10,3).

Ostatni wymiar postu w Starym Testamencie to ten, który występuje w tekstach prorockich, sformułowanych po powrocie z niewoli babilońskiej. Wyraża się on w pragnieniu odnowienia ówczesnego kultycznego i legalistycznego rozumienia postu, w celu pogłębienia jego egzystencjalnego znaczenia w życiu wiary w relacji do przykazania miłości Boga i bliźniego. Z tego powodu prorok Joel, akceptując znaczenie cielesno – duchowe uczynków postnych w procesie nawrócenia człowieka, woła z mocą do wspólnoty Izraela: Rozdzierajcie jednak serca wasze, a nie szaty! (Jl 2,13). Izajasz ujmie jeszcze jednoznaczniej obowiązek duchowego rozumienia postu i jego ukierunkowania na bliźniego w potrzebie. W jego słowach post, który nie znajduje odzwierciedlenia w postawie wobec bliźniego, jawi się jako daremny, ascetyczny wysiłek człowieka, który nie znajduje żadnego upodobania przed obliczem Boga. Czyż to jest post, jaki Ja uznaję, dzień, w którym się człowiek umartwia? Czy zwieszanie głowy jak sitowie i użycie woru z popiołem za posłanie – czyż to nazwiesz postem i dniem miłym Panu? Czy nie jest raczej ten post, który wybieram: rozerwać kajdany zła, rozwiązać wieży niewoli, wypuścić wolno uciśnionych i wszelkie jarzmo połamać; dzielić swój chleb z głodnym, wprowadzić w dom biednych tułaczy, nagiego, którego ujrzysz, przyodziać i nie odwrócić się od współziomków (Iz 58,5-7).

W ujęciu prorockim post praktykowany na sposób legalistyczny i formalny może bowiem stać się sposobem usprawiedliwiającym własne sumienie oraz zaciemniającym prawdę o grzeszności społecznego i indywidualnego postępowania wobec bliźnich (Za 7,5-12). Również w literaturze mądrościowej wyrażony jest pogląd, że nie ma żadnego duchowego pożytku z postu przebłagalnego za grzechy ludu i osobiste, jeśli nie prowadzi on do konkretnej przemiany życia (Syr 34,26). Bóg bowiem oczekuje w postępowaniu człowieka wiary nade wszystko postawy miłości, a nie składania Mu ofiar, które mogą również przybrać postać formalnego postu (Oz 6,6).

Praktyka postu w dawnym Izraelu była zasadniczo praktyką zwyczajową. Prawo zobowiązywało każdego Izraelitę do jednego dnia postu w roku. Dzień ten przypadał w tzw. Święto Pojednania (Jom Kippur), który połączony z obrzędem wypędzenia kozła na pustynię, miał charakter ekspiacyjny za grzechy ludu Izraela (Kpł 16,29). W okresie pobabilońskim do tego święta doszło kilka innych, pomniejszych uroczystości, które były z reguły związane z wspólnotową praktyką postu na pamiątkę tragicznych wydarzeń w historii Izraela.

Z czasem wśród pobożnych Żydów post stał się wyrazem osobistej gorliwości wiary oraz znakiem wierności wobec przepisów Prawa. W czasach Jezusa wielu Żydów pościło dwa razy w tygodniu, w poniedziałek i czwartek. Tego rodzaju postem chlubi się faryzeusz, który – pogardzając celnikiem – modli się do Boga w świątyni (Łk 18,12).

3. Post Jezusa

WSTĘP

W Nowym Testamencie dla chrześcijanina decydująca jest postawa Jezusa wobec postu. Charakterystyczne, że u początku działalności publicznej Jezusa znajduje się okres na pustyni, podczas którego Jezus, na wzór wielkich proroków Starego Testamentu, pościł przez czterdzieści dni i nocy (Mt 4,1-11; Mk l,12n.; Łk 4,1-13).

AKTYWIZACJA

Praca w grupach. Metoda – ankieter. Zadanie jest następujące: wyobrażamy sobie, że jesteśmy twórcami ankiety na temat postu, następnie układamy pytania do tej ankiety. Prezentacja na forum. Czas na dyskusję.

PYTANIA DO DYSKUSJI

1. Co Pan Jezus powiedziałby ankieterowi, gdyby spotkali się na pustyni w czasie 40 – dniowego postu Jezusa?
2. Jakie byłyby reakcje ludzi na nasze pytania?
3. Jakie byłyby nasze reakcje?
4. Jaki jest właściwie sens postu w naszych czasach?
5. Jakie dobre owoce może przynieść?
6. Czym różni się od głodowania, odchudzania, diety?
7. Jakie jest powiązanie postu z całością życia duchowego człowieka?

PUENTA

Post Jezusa nie jest jednak celem sam w sobie, ale środkiem do całkowitego otwarcia się w swym człowieczeństwie na dar Bożego synostwa oraz pomocą do radykalnego podporządkowania własnego życia objawionej Mu przez Boga misji mesjańskiej. Akceptując w wolności swą egzystencję Syna Człowieczego, który nie przyszedł aby mu służono, lecz żeby służyć i dać swoje życie na okup za wielu (Mk 10,45), Jezus stawia Boga oraz Jego Słowo ponad pokarm doczesny, ponad znaczenie i uznanie ze strony innych ludzi oraz ponad oddalające człowieka od Boga pożądanie władzy i posiadania.

W czasie swej publicznej działalności Jezus jest jednak daleki od stosowania w gronie swych uczniów praktyk postnych. Jego niewrażliwość na przyjęte zwyczajem posty spowodowała, że zarzucano Mu brak pobożności pod tym względem, nazywając Go żarłokiem i pijakiem (Łk 7,34).

Zapytany pewnego razu przez uczniów Jana: Dlaczego my i faryzeusze dużo pościmy. Twoi zaś uczniowie nie poszczą? Jezus odpowiada: Czy goście weselni mogę się smucić, dopóki pan miody jest z nimi? Lecz przyjdzie czas, kiedy zabiorą im pana młodego, a wtedy będą pościć (Mt 9, 14n.; por. Mk 2,18-20; Łk 5,33-35). Obecność Jezusa oraz dar Bożej obecności i zbawienia, który ze sobą przynosi, powoduje, że nie ma miejsca pośród Jego uczniów na praktyki pokutne. Czas na nie nadejdzie po Jego odejściu.

W świetle tajemnicy paschalnej śmierci i zmartwychwstania Jezusa również rozumienie postu ulegnie zmianie. Nabierze ono eschatologicznego wymiaru, charakteru oczekiwania na ponowne przyjście Chrystusa w chwale. Nie smutek i żałoba po śmierci Jezusa, który zmartwychwstał i żyje u Boga, ani również przebłagalne uczynki pokutne stanowią o sensie chrześcijańskiego postu, lecz przekonanie, że jest on pomocnym środkiem do codziennego trwania w postawie czujności i radości na spotkanie ze Zmartwychwstałym.

W nauczaniu Jezusa post nigdy nie jest traktowany jako element ascetyczny, oderwany od całości życia duchowego. W Kazaniu na Górze Jezus, nawiązując do przekonania swych czasów, jako elementy autentycznego życia pobożnego wymienia: jałmużnę, modlitwę i post (Mt 6,1-18). Wszystkie te środki życia duchowego spełnią swój cel w życiu chrześcijanina, jeśli w wypełnianiu ich potrafi – na wzór Jezusa na pustyni – odrzucić pokusę ulegania własnym namiętnościom, pożądaniu władzy nad ludźmi za pośrednictwem religijnych praktyk oraz szukania poklasku i uznania dla własnej osoby. Post niewolny od tej pokusy jest bezwartościowy przed Bogiem, a poszczący w ten sposób już odebrali swoją nagrodę (Mt 6,16).

Jezus podkreśla nieustanny związek postu z modlitwą. W sytuacji, gdy człowiek jako jedność cielesno – duchowa jest ukierunkowany przez modlitwę do Boga, post może dopomóc w takim otwarciu się wiarą na Bożą łaskę, że stanie się -możliwe to, co po ludzku wydaje się niemożliwe (Mt 17,21). Ten stosunek Jezusa do praktyki postu spowodował, że w pierwszych wspólnotach chrześcijańskich, o których mowa w Nowym Testamencie, nie znajdujemy żadnych świadectw o obowiązujących powszechnie praktykach postnych.

W przekonaniu pierwszych chrześcijan, wyrażonym w widzeniu Piotra, nie ma żadnego zakazanego, z racji religijnych, pokarmu dla chrześcijanina (Dz 10,9- 16). Również Paweł podkreśla zasadność tego przekonania mocą swego autorytetu apostolskiego (Rz 14,14n.; 1 Kor 10,25n.; Koi 2,16; l Tm 4,3-5). Praktyka postu wraz z towarzyszącą jej modlitwą jest w pierwotnym Kościele skutecznym środkiem duchowym w rozeznaniu woli Bożej w sprawach misji, jak pouczają nas okoliczności wyboru w Antiochii Barnaby i Pawła na stanowisko odpowiedzialnych za przebieg i rezultaty pierwszej wyprawy misyjnej (Dz 13,1-3).

W osobistym doświadczeniu Pawła post jest dla niego pomocnym ćwiczeniem duchowym, które pozwala na pełniejsze naśladowanie postawy Chrystusa, który z miłości do ludzi stał się sługą dla innych (l Kor 9,25-27; 2 Kor 6,4-5; 11,27). Post przeżywany w duchowej łączności z Chrystusem „dla dobra innych” wzmacnia cielesno – duchowa wolność serca i powoduje, że apostoł wyznaje ze szczerością: Umiem cierpieć biedę, umiem i obfitować. Do wszystkich w ogóle warunków jestem zaprawiony: i być sytym, i głód cierpieć, obfitować i doznawać niedostatku. Wszystko mogę w Tym, który mnie umacnia (Flp 4,12n.).