Tabu 02
1. Srebro i złoto
WSTĘP
Mądre przysłowie powiada: „Mowa jest srebrem, lecz milczenie złotem”.
AKTYWIZACJA
Praca ma forum. Metoda – formularz usta. Zadanie jest następujące: poszukujemy odpowiedzi na pytanie: o czym lepiej jest milczeć niż mówić? Prezentacja na forum. Czas na dyskusję.
PYTANIA DO DYSKUSJI
- Kiedy milczenie jest lepsze od mówienia?
- Dlaczego słowo nie dorasta czasami do milczenia?
- Jaką wymowę ma wtedy milczenie? Co nam „mówi”?
- Czy są jeszcze dzisiaj jakieś sprawy, o których lepiej jest milczeć niż mówić?
- Czy są jeszcze dzisiaj jakieś tematy tabu?
- Czy nasza kultura sprzyja podtrzymywaniu tabu, czy przekraczaniu jego granic?
PUENTA
TABU w społeczeństwach pierwotnych zakaz kultowy kontaktowania się z pewnymi przedmiotami, osobami albo dokonywania pewnych czynności dla uniknięcia kary ze strony sił nadprzyrodzonych; przedmiot, osoba, czynność objęte tym zakazem; przen. zakazany, nietykalny (zwł. ze względu na prawidła moralności, obyczaju, dobrego smaku albo na ryzyko związane z naruszeniem zakazu); Etym. – w jęz. Polinezyjczyków z wysp Tonga „święty; przeklęty”.
http://slownik-online.pl/kopalinski/1CE450B737C8ADAFC125659C0077A118.php
W zachodniej kulturze masowej określa się słowem „tabu” to, czego nie wolno dotykać (naruszać), co jest związane z magicznym lękiem albo to, o czym się nie mówi.
2. Tabu
WSTĘP
TABU. Polinezyjskie słowo „tabu” (tapu) znaczy coś „szczególnie oznaczonego”, „uwydatnionego” i „wyjątkowego”, to, co jest przeciwieństwem „czegoś zwykłego” (noa). „Tabu” oznacza więc niezwykły stan osoby lub rzeczy. Pojęcie to, wprowadzone do literatury naukowej przez podróżnika reportera J. Cooka, oznacza praktycznie tyle co ..zabronione”, „zakazane” albo „należy unikać”.
Zakazy dotyczą w Polinezji m.in. pewnych osób, np. wodzów, kapłanów, sprawujących obrzędy, kobiet miesiączkujących i kobiet w ciąży, chorych i umarłych. Często tabu obejmuje też kontakt z poszczególnymi częściami ciała tych osób. Tabu może dotyczyć również określonych miejsc, dni, czynności, zwierząt, roślin, środków spożywczych i innych rzeczy (np. przedmiotów kultowych). Odpowiednie przepisy podają, czego nie wolno oglądać, dotykać, jeść lub czynić.
Tylko osoby obdarzone niezwykłą mocą, jako osoby szczególnie uprawnione (np. królowie i wodzowie), mają prawo zawiesić lub znieść tabu.
Przekroczenie przepisów tabu może wywołać reakcję ponadludzkiej mocy, zagrażającej niekiedy życiu; często jednak wystarcza rytualne oczyszczenie, aby usunąć „splamienie”.
Celem tabu jest zatem…
AKTYWIZACJA
Praca w grupach. Metoda – „kodeks Taburabiego”. Zadanie jest następujące: na podstawie słynnego „kodeksu Hammurabiego” tworzymy „kodeks Taburabiego” – określamy, jakie są konsekwencje przekraczania tabu w różnych dziedzinach kultury. Oczywiście nie chodzi tutaj o wymierzanie surowych kar, ale dużo bardziej o zdanie sobie sprawy z konsekwencji przekraczania granic nieprzekraczalnych. Przyda się tutaj także poczucie humoru.
Prezentacja na forum. Czas na dyskusję.
PYTANIA DO DYSKUSJI
- W jaki sposób łamanie tabu przyczynia się do kształtowania kultury?
- Jak służy temu powstawanie nowych tabu?
- Czy dzisiaj można jeszcze odróżnić to, co zwyczajne od tego, co nadzwyczajne?
- Jakie możemy wskazać dzisiaj reakcje ludzi na publiczne łamanie tabu?
- W jaki sposób traktujemy tabu napotykane w innych kulturach i narodach? Czy jesteśmy w stanie je rozpoznać i uszanować?
PUENTA
Przekroczenie przepisów tabu może wywołać reakcję ponadludzkiej mocy, zagrażającej niekiedy życiu; często jednak wystarcza rytualne oczyszczenie, aby usunąć „splamienie”.
Przez określenie odpowiednich reguł postępowania w kontakcie z tymi osobami i rzeczami dokonuje się ich oddzielenia od tego, co zwyczajne. Chodzi o zachowanie w ten sposób skuteczności nadludzkiej mocy.
Już z relacji J. Cooka jasno wynika, że w przypadku tabu nie chodzi tylko o zjawisko religijne, lecz także społeczne, polityczne i ekonomiczne.
Regulatywny charakter systemu tabu wykorzystuje się więc do różnych, poniekąd bardzo praktycznych, celów. Np. w Polinezji przepisy tabu pełnią ważną funkcję ochrony zasobów gospodarczych. Nierzadko też używa się ich do prawnego zabezpieczenia własności (specjalne znaki wskazują w takich przypadkach na stan tabu).
Tabu – w najogólniejszym sensie terminu jest to głęboki i fundamentalny zakaz kulturowy, którego złamanie powoduje spontaniczną i niejednokrotnie gwałtowną reakcję ze strony ogółu przedstawicieli tej kultury, gdyż jest przed nich odbierane jako zamach na całą strukturę tej kultury i jej integralność, a więc jako zagrożenie dla dalszego istnienia danego społeczeństwa. Tabu może obejmować czynności, miejsca, przedmioty lub osoby. W najczystszym i najpierwotniejszym znaczeniu terminu czynności te, miejsca, osoby i przedmioty są zarazem zakazane i święte.
W nieco węższym, tylko do niektórych społeczeństw odnoszącym się i bardziej potocznym sensie, są to sprawy, działania, zagadnienie, co do których istnieje rodzaj „zmowy milczenia”. Funkcjonujące w danej społeczności tabu jest wówczas rodzajem autocenzury, zwykle głęboko wpajanej w trakcie procesu wychowawczego. Tabu zabrania głośno mówić, pisać, a nawet myśleć i zauważać sprawy nim objęte.
Tabu istnieje w każdej kulturze. Jego funkcją jest podtrzymanie jej istnienia przez zakazanie pewnych czynów – kazirodztwa, przemocy, zabijania, pedofilii itd.
Funkcja tabu jest jasna: gwarantowanie ciągłości i integralności kultury, a tym samym biologicznego trwania grupy. Dlatego do najbardziej pierwotnych i najpowszechniejszych w różnych kulturach tabu należą tabu kazirodztwa i zabijania innych ludzi, jako że ich popełnianie jest najzwyczajniej zagrożeniem dla dalszego istnienia społeczności.
Jeżeli w jakiejś kulturze zabijanie jest w pewien sposób zalegalizowane, to zwykle dzieje się to w okresie lub na obszarze zawieszenia obowiązywania norm (np. okres wojny, pole bitwy, jakiś szczególny rytuał). Nie oznacza więc, że tabu zabijania innych ludzi tam nie istnieje. Zdarza się też, że dana kultura w ogóle nie uznaje Obcych za ludzi. W takiej sytuacji tabu zabijania ludzi istnieje, a Obcych się zabija, bo nie rozumie się, że też są ludźmi.
Niektóre tabu mają mniej oczywistą funkcję do spełnienia. Tabu spożywania pewnych pokarmów (np. wieprzowiny) mogło się np. wiązać z tym, że w pewnym klimacie przechowywanie danego pokarmu jest ryzykowne i łatwo się nim zatruć. Bywa jednak, że powstaje w jakiejś kulturze nieuzasadnione obiektywnie przekonanie o szkodliwości spożywania jakiegoś pokarmu.
Ale zakazy takie są silniejsze i trwalsze niż jest to konieczne ze zdrowotnego punktu widzenia, bo tak naprawdę chodzi w nich o coś innego: niektóre kultury odgradzają się w ten sposób od innych kultur, utrudniając ich przedstawicielom mieszanie się z innymi kulturami, gdyż takie mieszanie kultura może odbierać jako zagrożenie rozpłynięcia się w innych kulturach i tym samym końca swego istnienia.
Wspólne spożywanie posiłków jest jednym z najsilniejszych czynników integracyjnych, a takie zakazy utrudniają spożywanie posiłków z przedstawicielami innych kultur.
Niektóre tabu pociągają za sobą złożone problemy społeczne (np. tabu występowania publicznie przeciwko własnej rodzinie, publicznego „prania brudów”, utrudnia rozwiązanie problemów związanych z różnego rodzaju przemocą w rodzinie). Dlatego w istocie nie są one wtedy w ogóle konstruktywne, a nawet niejednokrotnie są destruktywne. Jednak w daną kulturę, wskutek różnych uwarunkowań społecznych i historycznych, wpisane jest założenie, że naruszenie tego zakazu będzie stanowić zamach na istnienie tej kultury, i dlatego właśnie dany problem jest tak trudny do rozwiązania.
Np. pociągnięcie do odpowiedzialności cesarza Hirohito za udział jego kraju w II wojnie światowej było niemożliwe ze względu na tabu jego nietykalności (wynikające z sakralnego charakteru jego osoby w kulturze Japonii); japońska kultura odebrałaby to jako zamach na nią samą, choć mogłoby to rozwiązać wiele faktycznych problemów.
3. Rytuał, karnawał, sport
WSTĘP
Tabu wywołuje pewne napięcia, które domagają się bezpiecznego rozładowania.
AKTYWIZACJA
Praca na forum. Metoda – dyskusja. Zadanie jest następujące: poszukujemy odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób dzisiaj możemy wyrazić i skanalizować napięcie wywoływane przez tabu?
Czas na dyskusję.
PYTANIA DO DYSKUSJI
- Jaką rolę w tym procesie odgrywa sztuka?
- Jakie programy TV możemy uznać za sięgające po tabu? Czy one rzeczywiście kanalizują napięcie z nim związane?
- Jak daleko można przekraczać granice tabu?
PUENTA
Kanalizacja napięć związanych z tabu
W kulturach przednowoczesnych problem tabu usiłował znaleźć jakieś konstruktywne rozwiązania (przynajmniej z punktu widzenia napięć zachodzących w społeczeństwie i z punktu widzenia psychoanalitycznej teorii kultury). Kultury takie usiłują zwykle kanalizować napięcia wynikające z istnienia tabu.
Rytuał
W rytuale mamy do czynienia z zawieszeniem obowiązywania norm (czasem także zawieszeniem obowiązywania normalnego, codziennego czasu). By rozładować powstające wskutek istnienia tabu napięcia, kultura dopuszcza dokonywanie pewnych czynów nim objętych w czasie i przestrzeni wyznaczonej dla rytuału, którym może być np. brutalny sport, ofiary ze zwierząt, a nawet – niekiedy – z ludzi, choć to już przykład najbardziej skrajny, ponieważ kultury pierwotne znajdują o wiele mniej drastycznych sposobów, by kanalizować te napięcia.
Szczególnie ciekawym przykładem jest judaistyczny zakaz wypowiadania imienia Boga. Imię to jest zakazane, ponieważ jest święte. Żeby rozładować wynikające z tego zakazu napięcia wewnątrzkulturowe, judaizm przewidywał specjalny rytuał: raz w roku arcykapłan wkraczał do Świętego Świętych (najświętszej części Świątyni Jerozolimskiej, która to część także była objęta tabu i nie można było tam wchodzić, ponieważ w niej znajdowała się Arka Przymierza) i wypowiadał w nim to imię.
W średniowieczu taką funkcję pełnił karnawał – ówczesne społeczeństwo było osaczone różnego rodzaju zakazami religijnymi, w tym dotyczącymi osób, zwłaszcza przedstawicieli władzy świeckiej i religijnej; karnawał stawiał cały porządek społeczny na głowie i pozwalał to odreagować, gdyż w tym okresie wolno było kpić ze wszystkiego, zwłaszcza z Kościoła i władzy, a nawet z symboli religijnych.
Dzisiaj w społeczeństwach Zachodu funkcję taką pełnią przede wszystkim pewne sporty (jako rytualizacja przemocy, poza przestrzenią i czasem sportowej rozgrywki objętej tabu).
Społeczeństwa wysokorozwinięte
Tabu w formie niejawnej występuje często także w społecznościach współczesnych, nawet w krajach wysokorozwiniętych i wydaje się stałym składnikiem ludzkiej kultury. Nie ma ono zwykle takiego charakteru absolutnego jak tabu jawne, powoduje jednak bardzo często całkowite zaślepienie danej społeczności uniemożliwiające skuteczne rozwiązanie danego, bolesnego problemu.
Tabu niejawne ma często tak silny charakter, że osoby poddane poprzez wychowanie jego działaniu nie mają w ogóle świadomości jego istnienia i poddają się jego działaniu całkowicie bezwiednie. Tak wychowani akceptują obyczaje całym swym jestestwem.
Nowożytna cywilizacja Zachodu usunęła wiele pierwotnych form rytualnego rozładowywania napięć, marginalizując wszelkie czynności sakralne. Pozostawiła niektóre dyscypliny sportowe. Zaczęła za to mnożyć różnego rodzaju niejawne tabu. Bardzo często taka sytuacja prowadzi do wypierania problemu ze społecznej świadomości i uniemożliwienia jego rozwiązania, a w konsekwencji prowadzić może do jego eskalacji. Tak np. mnogość tabu seksualnych w epoce wiktoriańskiej współistniała z ogromną skalą prostytucji.
Wielu antropologów uważa, że we współczesnych społeczeństwach Zachodu rolę rytuału w kanalizowaniu i rozładowywaniu napięć wynikających z istnienia tabu przejęła sztuka, stąd jej przedmiotem są obecnie tak często tematy określane jako tabu – zarówno w przypadku sztuki popularnej jak i elitarnej.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Tabu