Zakochanie, pożądanie i grzech

Jaka jest różnica między tym, że ktoś się komuś podoba, a tym, że kogoś się pożąda? Przecież u źródeł każdego małżeństwa leży zakochanie i pożądanie.

„Każdy, kto pożądliwie patrzy na kobietę, już się w swoim sercu dopuścił z nią cudzołóstwa” (Mt 5, 28).

Czy te znane słowa Jezusa oznaczają, że tylko mężczyźni pożądają kobiet? Z pewnością nie. Pożądają obie płci. Ale co to znaczy „pożądać”?  I tu się pojawia terminologiczny kłopot, ponieważ dawniej „pożądać” oznaczało po prostu „pragnąć”, „chcieć dobra”. Wolę człowieka nazywano pożądaniem naturalnym. Dzisiaj pożądanie kojarzy się niemal wyłącznie ze sferą seksualną. Niesłusznie. Pożądanie to po prostu pragnienie. Greckie słowo „epithymia” pojawia się w Nowym Testamencie zarówno wtedy gdy mowa o żądzy jak i wtedy, by określić dobre pragnienia. Dlatego patrzenie  „pożądliwe” bardziej należy wiązać z pożądliwością, czyli naturalnym ludzkim pożądaniem, które przekroczyło wyznaczone mu granice. Trochę to skomplikowane, ale „pożądać” można na skutek pożądliwości lub pożądania.

Co więc robi Jezus, kiedy zakazuje pożądliwego spojrzenia? Przede wszystkim, chroni kobiety przed ich „odczłowieczaniem”. Musimy wziąć pod uwagę, że w czasach Jezusa status kobiety był inny niż teraz. Generalnie mężczyźni rozdawali karty, kobiety tylko nimi grały. Już w księdze Rodzaju czytamy, że Abram, aby ratować własną skórę, „przehandlował” swoją żonę Saraj faraonowi, twierdząc, że to jego…siostra. (Por. Rdz 12, 9-20). Ślady tego podejścia widzimy też w Dekalogu. Dziewiąte przykazanie zabrania pożądać żony bliźniego, która, według wersji z księgi Wyjścia, była „własnością” męża, obok domu, niewolników, wołów i innych rzeczy (Por. Wj 20, 17). To nie kobieta decydowała, którego mężczyznę pojmie za męża, lecz najczęściej ojciec rozporządzał swoją córką i „sprzedawał” ją wybranemu przez niego zięciowi. Ta praktyka trwała w różnych odmianach także w chrześcijaństwie i zachodnich społeczeństwach. I to przez długie wieki.

Zabraniając pożądliwego pragnienia kobiety przez mężczyznę Jezus potwierdza, że nie jest ona kimś, kogo można traktować jak „rzecz” do wykorzystania. Z kontekstu wynika, że ma na myśli głównie zamężne kobiety, choć niekoniecznie. Po drugie, zakazuje pożądliwego spojrzenia na drugiego człowieka, ponieważ jest ono początkiem grzechu. W Starym Testamencie tylko za udowodnione cudzołóstwo karano śmiercią. Sama pożądliwość nie była karana. Dopóki mężczyzna nie poszedł z zamężną kobietą do łóżka, nie było jeszcze problemu. Prawo nie zostało naruszone.

Chrystus stawia poprzeczkę wyżej niż Mojżesz. Jest bardziej wymagający w tym względzie. W ten sposób wypełnia Prawo. Co to znaczy? W tekście pojawia się greckie słowo „plerosai”, które oprócz „wypełnienia czegoś”, np. obowiązku, oznacza też „nadanie pełni”, „napełnienie”. Św. Augustyn napisał, że „Jezus doskonale wypełnił Prawo, którego przestrzeganie nam sprawia takie trudności”. Równocześnie Chrystus jako nowy Mojżesz nadał Prawu głębsze znaczenie. W pewnym sensie je rozszerzył, ponieważ dotąd było ono tylko etapem objawienia Boga człowiekowi. Wiemy, że chrześcijanie nie muszą zachowywać wszystkich przepisów Prawa Mojżeszowego, chociaż pochodzi ono od Boga. To apostołowie, a później ich następcy, w oparciu o autorytet Jezusa zdecydowali, że droga chrześcijan jest inna. Prostsza, ale bez pomocy Bożej, niemożliwa do przejścia. Na czym ona polega?

W dzisiejszej Ewangelii Chrystus przestrzega przed zbyt małą sprawiedliwością uczonych w Piśmie i faryzeuszów. Twierdzi, że warunkiem wejścia do królestwa jest większa sprawiedliwość, która nie zatrzymuje się tylko na przepisach, lecz wnika w serce. Ta sprawiedliwość opiera się na takim spojrzeniu na świat i człowieka, które nie oddziela tego, co zewnętrzne od tego, co wewnętrzne. Faryzeusze dbali bardziej o zewnętrzną stronę misy i kubka, o ludzką opinię, o zewnętrzny wygląd. Mniej przejmowali się ich intencjami i motywami. Jezus mówi do każdego ucznia: „Nie patrz na sprawy zewnętrznie, czyli tylko na to, co widać. Nie skupiaj się jedynie na skutkach, bo niewiele w twoim życiu ulegnie zmianie”. Słowa Chrystusa objawiają istotną prawdę o człowieku. Nie widzimy tak naprawdę „głębi” dobrych czynów ani naszych grzechów. Nie potrafimy rozwikłać całego naszego wewnętrznego poplątania. Łatwo ulegamy złudzeniom w lokalizowaniu źródła naszych problemów. W efekcie nie potrafimy też sami znaleźć odpowiedniego lekarstwa, chociaż uporczywie próbujemy.

By pokazać, o co chodzi z większą sprawiedliwością, Chrystus „rozszerza” obowiązywalność dwóch przykazań dotyczących zabójstwa i cudzołóstwa. Według Niego, te przykazania nie są złamane dopiero wtedy, gdy wykroczenia dochodzą do skutku. Aby zaistniał grzech, wystarczy wewnętrzne pragnienie i decyzja. Zupełnie inaczej niż w orzecznictwie sądowym. Żaden sędzia nie skazałby oskarżonego za to, że chciał zabić człowieka, ale tego nie zrobił. Dla sądu motyw jest nieistotny, jeśli nie doszło do przestępstwa. Jezus pokazuje, że złu można zapobiec już u jego zarania, gdy człowiek zacznie dostrzegać swoje chore pragnienia i je odrzucać. Prawo zewnętrzne, instytucje państwowe i różne struktury często mogą tylko ograniczyć zło i złagodzić jego skutki, ale to za mało. Jezus przykłada siekierę do korzenia. Zwraca uwagę, że nie zmniejszy się na świecie ilości zabójstw, nierządu i zdrad, jeśli człowiek nie podda się duchowemu oczyszczeniu, jeśli nie będzie czuwał nad swoimi pragnieniami i myślami. Naiwnością jest pokładanie nadmiernej ufności w tym, co zewnętrzne. Ograniczenie skutków zła to pierwszy krok, a czasem, niestety, ostatni, ponieważ wszelkie zło i dobro bierze początek z naszego wnętrza. Prawo stanowione, struktury i instytucje państwowe nie mają tam dostępu. I dlatego do zmiany świata nie wystarczy prawo, które bazuje na delikcie i dowodach rzeczowych.

Powróćmy do pogłębionej wykładni szóstego przykazania, którą zapisał św. Mateusz. Możemy się zapytać, jaka jest różnica między tym, że ktoś się komuś podoba, a tym, że kogoś się pożąda? Przecież u źródeł każdego małżeństwa leży zakochanie, współmałżonkowie nawzajem wpadają sobie w oko, przynajmniej z początku dotyczy to jednej ze stron. Co więcej, trudno wyobrazić sobie małżeństwo bez pożądania seksualnego. To św. Augustyn uważał, że nawet jeśli małżonkowie współżyją, to ulegają pożądliwości i zaciągają grzech lekki. Kościół nie uznał tego za obowiązującą naukę.

To nie w samym patrzeniu tkwi problem ani nawet w pożądaniu seksualnym. W tekście greckim pojawia się wyrażenie „pros to episthymesai” – ” w kierunku pożądliwości”, „w stronę pożądliwości”. Należałoby więc wyrazić to zdanie w ten sposób. „Każdy kto patrzy na kobietę tak, aby jej pożądać, już dopuścił się z nią cudzołóstwa”. Jezus mówi o spojrzeniu, które zarażone zostało pożądliwością. Jeśli tak, to istnieje również spojrzenie na kobietę (lub mężczyznę), które nie pragnie jej lub jego pożądliwie. Dzięki temu, że widzimy fizycznie, unikamy potknięcia, zderzenia czy w ogóle zranienia ciała. Ale równocześnie dzięki widzeniu możemy upaść duchowo. Tutaj szczególnie doświadczamy, jak ciało połączone jest z duchem. Spojrzenie może, ale nie musi prowadzić do grzechu. Patrzymy codziennie na setki rzeczy, na różne osoby, ale ich nie pożądamy. Nasze spojrzenie może jednak stać się narzędziem innej siły, która nim kieruje i wiedzie na manowce.

Chrystus mówi o czystości serca, a nie tylko o zewnętrznej czystości ciała. Na tej drugiej skupia się głównie legalizm i faryzeizm. Chodzi raczej o różnicę między czystą miłością a nieczystością. Czysta miłość, której początkiem bywa zakochanie, traktuje drugiego człowieka z szacunkiem, pragnie dla niego dobra, poświęca się dla niego, nawet jeśli nie jest to przyjemne. Nieczystość wydobywa się gdzieś z otchłani naszych ciemności i zarażona pożądliwością, paraliżuje nasze spojrzenie. Takie złe pragnienie jest karykaturą panowania Boga nad człowiekiem. Wykrzywia też obraz drugiego człowieka w naszych oczach.

Pożądliwe spojrzenie traktuje drugiego człowieka jak przedmiot użycia, patrzy na niego z góry, nie widzi w nim osoby równej w godności, lecz kogoś, kto nadaje się do osiągnięcia egoistycznych celów. Człowiek ulegający pożądliwości nie ma zamiaru budować trwałej relacji. Do spełnienia pożądliwości wystarczy ktoś obcy i przypadkowy. Przy tym nieczystość ucieka się często do manipulacji i podporządkowania, nie tylko seksualnego. Podstawowym motorem działania jest tutaj szybka przyjemność i zysk. Prawdziwa miłość rozwija się powoli, jest wytrwałością, stopniowym osiąganiem celu, a nade wszystko relacją. Nieczystość chce wszystko osiągnąć natychmiast, ale na krótko. Pożądliwość musi zmieniać swoje „ofiary”, bo szybko się nimi nuży. Nieprzypadkowo średniowieczni myślicieli nazwali pożądliwość „podpałką do grzechu” – „fomes peccati”. Nagle się zapala, ale też błyskawicznie znika po zaspokojeniu. Szuka jednak kolejnej okazji, bo pożądliwość jest nienasycalna. Albo pozostaje w uśpieniu, albo trzeba ją ciągle karmić. Miłość prawdziwa jest ogniem, który płonie ciągle, choć z różną intensywnością. I czerpie nie tylko z tego, co widać i czuć w zmysłach. Najwięcej paliwa czerpie z tego, czego nie widać. Zakochany nie widzi więc tylko ciała, choć z początku nie potrafi jeszcze wyrazić, czym jest to „więcej”. Potrzebuje czasu, aby poznać osobę. Pożądliwość nie jest tym zainteresowana, bo jej chodzi tylko o ciało.

Autor: Dariusz Piórkowski SJ