Definicje terminu „młodzież” – przegląd koncepcji

Witold Pawliczuk, Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego AM w Warszawie

Streszczenie
Omówiono różne koncepcje dotyczące pojęcia „młodzież”. Przedstawiono szereg poglądów i opinii wyrażanych przez przedstawicieli różnych dziedzin nauki: socjologii, psychologii i psychiatrii starających się ująć termin „młodzież” w ramy pojęciowe. Obecnie pojęciem tym obejmuje się rozmaicie definiowane osoby lub grupę osób w okresie przejściowym między dzieciństwem, a dorosłością. W większości koncepcji dotyczących tego okresu zwraca się uwagę na szczególny wpływ czynników biologicznych, psychologicznych oraz społecznych (w dużym stopniu kulturowych).

WSTĘP

Obecnie coraz częściej mówi się i pisze temat młodzieży. Wielu psychologów, socjologów i pedagogów zajmuje się przewidywaniem, kim stanie się dzisiejsza młodzież, jaki będzie miała styl życia i system wartości, jakie preferencje. Niewielu jednak zastanawia się nad tym, czym właściwie jest „młodzież”. Odpowiedź wcale nie jest prosta, mimo że intuicyjnie bardzo łatwo ustalamy zakres znaczeniowy tego pojęcia.

W obecnym artykule zostaną przedstawione różne teoretyczne koncepcje autorów, którzy starali się ująć w ramy pojęciowe termin „młodzież”. Przegląd tych koncepcji pozwoli chociaż w części odpowiedzieć na to pytanie.

ROZWÓJ BADAŃ NAD MŁODZIEŻĄ

Badania naukowe dotyczące istoty i problemów młodzieży rozpoczęły się na szerszą skalę dopiero po drugiej wojnie światowej. Rozwój tych badań przyśpieszył się znacznie w latach sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to przez wiele państw Europy przetoczyła się fala buntów młodzieży, przede wszystkim studenckiej (1). Wstrząs wywołany tymi wystąpieniami spowodował koncentrację zainteresowań ekspertów na problemach młodzieży i wzrost liczby publikacji dotyczących omawianej grupy wiekowej.

W klasycznej już koncepcji fenomenologicznej Helmuta Schelskiego (2) „młodzież” jest określeniem stanu przejściowego między przeciwstawnymi biegunami: dzieciństwa i dorosłości; jest to przejście między grupami pierwotnymi i wtórnymi. Stan ten charakteryzuje potrzeba uzyskania pewności zachowań, która realizowana jest zwykle poprzez oddanie się jakiejś idei lub przez podjęcie wysiłków mających na celu uporządkowanie swojego życia; możliwe jest też jedno i drugie. Według H. Schelskiego grupą decydującą o strukturze i zachowaniach młodego pokolenia są młodzi robotnicy i pracownicy umysłowi, a nie młodzież ucząca się. Dążenie młodzieży do uzyskania pewności zachowań spowodowane jest przez niezagospodarowaną przez żadną instytucję lukę, jaka powstaje między grupą pierwotną i wtórną.

W ujęciu funkcjonalnym Samuela N. Eisenstadt´a (3) (pojęcie „wiek” rozumie on raczej jako dyspozycję do pełnienia ról) młodzież to jednostki, które z racji wieku są w stanie przejściowym między dwoma procesami socjalizacji: pierwotnym, określającym typy nastawień charakterystycznych dla „wspólnoty” i wtórnym – dotyczącym typów nastawień charakterystycznych dla „społeczeństwa”. Jednostki te z powodu niedostatecznego przygotowania przez socjalizację pierwotną do pełnienia ról i wyboru odpowiednich wartości we współczesnym świecie tworzą grupy rówieśnicze. Grupy rówieśnicze zaspokajają potrzebę przynależności i emocjonalnego bezpieczeństwa, a jednocześnie przygotowują do przejmowania wartości i ról dorosłych, tworząc strefę łącznikową między dwoma procesami socjalizacji i umożliwiając utrzymanie równowagi w społeczeństwie.

Według Friedrich´a H. Tenbruck´a (przedstawiciela teorii działań) (4) młodzież jest „…w swej istocie grupą społeczną, która (…) z kolei jest w różnoraki sposób powiązana wspólnotą świadomości, jednolitością tworzących ją i oddziałujących na nią sił i warunków, jak również stycznościami między grupami”. Tenbruck traktuje więc młodzież jako grupę społeczną, która może istnieć tylko dlatego, że jej członków łączy, między innymi, pewna wspólnota zachowań, wartości i świadomości. Grupa ta posiada również swój aspekt historyczny i jej proces rozwoju zależny jest od ogólnego rozwoju struktur społecznych. Dlatego też zgodnie z tym procesem Tenbruck prognozuje, że będzie ona wyodrębniać się z reszty społeczeństwa, następnie wejdzie w fazę partnerstwa ze społeczeństwem, a wreszcie osiągnie dominację nad nim. Autor na poparcie swoich prognoz wskazuje na procesy, które można już obecnie zaobserwować w społeczeństwie postindustrialnym, takie jak:

– uleganie stałemu rozszerzaniu fazy młodości, aż do sytuacji, w której ludzie przez większą część swojego życia zaliczają się do młodzieży,

– radykalizacja fazy młodzieńczej we wszystkich krajach wysoko uprzemysłowionych, która objawia się przez takie postawy jak: niestałość, impulsywność i niepewność, labilność i bezkształtność oraz pragnienie nowych doznań,

– wyraźne usamodzielnienie się i wyizolowanie młodzieży, rozwój subkultur,

– „zdziecinnienie” kultury jako całości, kult młodzieńczości ogarniający wszystkie dziedziny życia społecznego. Subkultura młodzieży staje się dominująca w społeczeństwie,

– upodobnianie się do siebie młodzieży z krajów uprzemysłowionych.

Tenbruck ostrzega (5), że mimo wyizolowania się nowoczesnej młodzieży ze społeczeństwa, jej role społeczne pozbawione są jasnych konturów, a oczekiwania wobec niej reszty społeczeństwa nie są dokładnie sprecyzowane. Powoduje to niepewność i wzmożoną podatność na wpływy społeczne. Taki stan rzeczy jest skrzętnie wykorzystywany przez reklamę i media w celu manipulowania młodymi ludźmi dla własnych celów. Również tendencja młodzieży do autonomiczności powoduje, że jej socjalizacja przebiega w grupach rówieśniczych, co ma mieć wpływ na obniżenie jej jakości i rozpad osobowej struktury młodego człowieka.

KONCEPCJE ANTROPOLOGICZNO-KULTUROWE ADOLESCENCJI

W ujęciu antropologiczno-kulturowym Margaret Mead (6) określa młodzież jako jednostki, które z racji wieku oraz otaczającej i odciskającej swe piętno kultury dostosowują do niej swoje wartości i zachowania. Z drugiej strony autorka ta zauważa, że młodość to także pewien sposób pojmowania swojej tożsamości. Mead wyróżnia trzy kategorie kultur: postfiguratywną, kofiguratywną i prefiguratywną. W kulturze postfiguratywnej istnieją trwałe wzorce orientacji i identyfikacji. Stan obecny jest doświadczany jako niezmienny i quasi-naturalny. Istniejącego porządku nikt nie kwestionuje i nie próbuje zmieniać. W takiej kulturze młody człowiek staje się tym, kim byli jego przodkowie; nie ma więc problemów z odszukaniem swojej tożsamości, gdyż jest ona do niego przypisana i jest on jej świadomy. Kulturowych umiejętności pozwalających zapewnić sobie byt adolescent uczy się od swoich rodziców. Kultury postfiguratywne są kulturami przedpiśmiennymi, a więc wiedza nagromadzona przez przodków przekazywana jest ustnie, a późniejsze pokolenia muszą ją poznać na nowo i na nowo ująć w języku. Kultury kofiguratywne to kultury, w których starsi mają jeszcze wpływ na styl życia i sposób zachowania się młodzieży, ale pokolenia charakteryzują się już odmiennością wzorców i sposobu myślenia. Cechą charakterystyczną jest konflikt pokoleń, świadoma rezygnacja młodych ludzi z dotychczasowych ideałów i poszukiwanie innych. W kulturze tej, na skutek rozproszenia i atomizacji przedstawianych jej treści młodzież odczuwa wrażenie, że żyje w świecie ulegającym nieustannym przemianom. Nowe pokolenie socjalizuje się w rodzinach dwupokoleniowych, a rodzice pozostawiają dzieciom możliwość poszukiwania własnych norm, których one poszukują w grupach rówieśniczych. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest rozchwiany system wartości i niepewność zachowań. Sytuację tę często wykorzystują specjaliści od mediów i reklamy. Kultury kofiguratywne tworzą się pod wpływem katastrof naturalnych, rozwoju techniki i przemysłu, podbojów, wędrówek ludów lub przemian religijnych, czyli w sytuacjach, kiedy ciągłość kultury zostaje zakwestionowana lub przerwana. Wreszcie – kultura prefiguratywna, to kultura, która ma dopiero nadejść. Jej cechą szczególną jest to, że nastawiona jest na przyszłość. Wpływ na styl życia i zachowania wywiera tu młode pokolenie, a nie ludzie starsi. Odpowiedź na pytanie, czy w kulturze tej wytworzą się instytucjonalne mechanizmy komunikacji między pokoleniami łagodzące globalny konflikt między nimi zależy zatem od ludzi młodych.

Mead sądzi, że obecne społeczeństwa rozwinięte (przede wszystkim według modelu zachodniego) znajdują się w fazie przełomu między kulturą kofiguratywną a prefiguratywną. Dlatego też można w nich dostrzec zarówno elementy kultury odchodzącej w przeszłość, jak i tej, która nadchodzi.

Traktowanie kultury jako dominującego czynnika w postrzeganiu młodzieży postuluje też Józef Chałasiński, który pisze, że „młodość, to nie jest naturalny stan fizjologiczny i hormonalny, lecz element kultury, „instytucja społeczna” (7), której kształt zależy od struktury i kultury społeczeństwa. Młodość charakteryzuje się swobodą, zwolnieniem z pewnej odpowiedzialności społecznej, zależnością ekonomiczną i stanem przedmałżeńskim. Według cytowanego autora, to nie wiek, ani inne kryteria biologiczne, ale zwyczaje społeczne określają czas trwania tego okresu, charakter i granice swobody. Społeczeństwa jasno i klarownie określają wzory osobowo-społeczne, obowiązki i przywileje obowiązujące młodzież, gdyż umożliwia im to rozwój i zachowanie kultury, którą stworzyło (8).

MŁODOŚĆ A MŁODE POKOLENIE

Innym podejściem do problematyki młodzieży jest koncepcja pokolenia Karla Mannheim´a ogłoszona w latach czterdziestych XX wieku w artykule „O problemach młodych ludzi we współczesnym społeczeństwie”, powszechnie znanym i cytowanym przez wielu autorów z Polski, jak i ze świata (9). Według Mannheim´a (10) – pokolenia nie tworzy sam fakt narodzenia się w tym samym czasie, ani fakt bycia w tym samym czasie dorosłym, czy dzieckiem. Dopiero możliwość świadomego przeżycia tych samych wydarzeń społeczno-historycznych i tych samych treści życia (czyli obcowania z tym samym kręgiem kulturowym) tworzy pokolenie. Osoby z tego samego pokolenia charakteryzują podobne motywy, postawy, orientacje i hierarchię wartości. Według tej koncepcji pokolenia są tą siłą, która kształtuje społeczeństwo i rozwija jego kulturę. Zmiany pokoleń ulegają przyspieszeniu i dynamizacji tym szybciej, im szybciej zmienia się społeczeństwo, a tym samym środowisko społeczno-kulturowe i technologiczne (11). Według Manheima wyzwolenie potencjalnych sił młodego pokolenia zależy od typu, charakteru oraz okresu historycznego, w jakim dane społeczeństwo się znajduje. Podstawowym warunkiem, jaki musi być spełniony, żeby siły młodych jednostek mogły być uwolnione, jest transformacja społeczeństwa statycznego w dynamiczne. W społeczeństwach statycznych, tradycyjnych zmiany zachodzą powoli i opierają się głównie na doświadczeniach starej generacji. Społeczeństwa takie zalecają młodzieży utrzymywanie i kultywowanie tradycji oraz stosują reproduktywne i receptywne metody nauczania, a często też celowo zaniedbują potencjał tkwiący w młodym pokoleniu. Przeciwieństwem są społeczeństwa dynamiczne, które dążą do współpracy z młodzieżą, gdyż są żywo zainteresowane szybkim rozwojem. Dlatego też tworzą jej możliwości integracji i skupiania się w grupach i organizacjach wywierających wpływ na bieg wydarzeń, a także wykorzystują cechy młodego pokolenia do przełamywania zastanego porządku społecznego (12). Szybka zmiana społeczna zwiększa aktywność młodszych pokoleń, które z racji „wtórnej otwartości” szybciej znajdują się w nowej rzeczywistości i wpływają na starsze pokolenia zmuszając je do większej otwartości. Mannheim uważa (13), że napięcia, jakie powstają między dwoma skrajnymi pokoleniami, łagodzone są przez konfrontacje zbliżonych do siebie międzypokoleń. Międzypokolenie jest, z jednej strony, podobne w swoim myśleniu do pokolenia wcześniejszego, a z drugiej – posiada cechy pokolenia tego, które nadchodzi; umożliwia to utrzymanie równowagi i ciągłości w wymianie pokoleniowej.

Koncepcja Mannheim´a stanowiła przełom w dotychczasowym myśleniu o pokoleniu, które przestało być traktowane sensu stricto jako zjawisko biologiczne i związane z wiekiem, ale wynik skomplikowanych procesów społecznych (11).

W całkiem inny sposób zdefiniował młodzież Florian Znaniecki. Określał on ją jako „zbiorowość osobników, którzy dopiero wchodzą w społeczne role ludzi dorosłych” (14). W ujęciu tym młodzi ludzie są przedmiotem oddziaływania ze strony pokolenia starszego, które dokonuje rozdziału ról społecznych wśród młodego pokolenia według określonych przez siebie kryteriów (15). Podobnego zdania jest austriacki badacz L. Rosenmayer (16). Wymienia on pięć atrybutów pojęcia „młodzież”. Są to:

1. młodość określana jako faza życia określona przez cechy społeczno-indywidualne, której początkiem jest rozpoczęcie dojrzewania płciowego jednostki,
2. ograniczenie społecznych uprawnień,
3. rozproszona pozycja w strukturze, tzn. zmienność pozycji zależna od warstwy i klasy, do której młody człowiek przynależy,
4. witalność i dynamizm życiowy,
5. wspólnota wartości spowodowana wspólnym przeżyciem i przyjęciem jako własne ważnych doświadczeń, co powoduje poczucie pokoleniowej tożsamości z innymi osobami młodymi.

Według L. Rosenmayer´a młodzi ludzie nie są zainteresowani kultywowaniem wartości wyznawanych przez starszych, ale wprost przeciwnie – dążą do ich zmiany.

DEFINICJE UWZGLĘDNIAJĄCE WIEK

Istnieją też definicje młodzieży, które za kryterium podstawowe przyjmują kryterium biologiczne – wiek. Podaje się w nich dokładne przedziały lat (odnoszące się do określonych fazowych teorii rozwoju człowieka), w których można mówić o osobie, że jest w okresie „młodości”, „dojrzewania” czy „dorastania”. Na przykład:

– według St. Baleya wiek dojrzewania mieści się w przedziale między 13, a 20 rokiem życia,

– według M. Kreutza młodość dotyczy okresu między 11 i 21 rokiem życia,

– według M. Żebrowskiej wiek dorastania to czas między 12 i 18 rokiem życia.

Ponieważ ustalenia te są arbitralne i sztuczne, a rozwój człowieka przebiega raczej w sposób płynny niż skokowy większość ekspertów podchodzi sceptycznie do tego typu definicji (17).

Podobne stanowisko dotyczące kryteriów opisu młodzieży zostało przyjęte w Encyklopedii Socjologii, gdzie pod hasłem „młodzież” czytamy, że: „O przynależności do grupy młodzieży decyduje kryterium biologiczne-wiek…” (18). Jednak „…w naukach społecznych przyjęto, że okres młodzieńczy trwa od zakończenia dzieciństwa do uzyskania dojrzałości społecznej. Istnieją pewne trudności z uściśleniem tego okresu. Uznaje się więc, że czas rozpoczęcia młodzieńczego etapu życia wyznacza dojrzewanie płciowe, a za oznakę wyjścia z grupy młodzieży przyjmuje się założenie rodziny albo podjęcie pracy zawodowej…” (19). Opisując hasło „młodzież” Koseła zwrócił też uwagę na to, że obecnie możemy mówić o młodzieży w coraz to młodszym wieku, gdyż na skutek dobrego odżywiania w okresie prenatalnym i w czasie dzieciństwa dojrzewanie biologiczne rozpoczyna się bardzo wcześnie (obecnie rozpoczyna się ono około sześć lat wcześniej niż w pierwszej połowie XIX w.) (19).

JEDNOSTKOWE PODEJŚCIE DO POJĘCIA „MŁODZIEŻ”

Odmienne podejście do problematyki młodzieży prezentuje Kurt Lewin, twórca teorii pola. W jego koncepcji topologicznej młodzież jest określana jako jednostki znajdujące się w fazie przejściowej, w okresie zmiany przynależności grupowej. Ze względu na niejednoznaczne ustrukturalizowanie poznawcze przestrzeni życiowej, jest ona różnie traktowana przez inne osoby ze swego środowiska, co prowadzi do niepewności i utraty orientacji, do konfliktów i napięć w zachowaniu oraz do pogorszenia samopoczucia (20). K. Lewin skupia się w swoim podejściu do młodzieży bardziej na jednostce niż na całych grupach, jak robi to, na przykład, Tenbruck. Według niego jednostkę trzeba analizować indywidualnie, gdyż jej zachowanie jest zależne od struktury przestrzeni życiowej i otoczenia kulturowo-społecznego.

Na jednostce skupia się też Erik H. Erikson, który w swojej koncepcji psychoanalitycznej określa młodzież jako jednostki znajdujące się w instytucjonalizowanym stanie przejściowym między dzieciństwem a dorosłością, w trakcie którego określone zostają ostateczne ramy tożsamości człowieka (21). Na okres ten przypada dojrzewanie biologiczne, poszukiwanie własnej tożsamości, a także niepokój, dezorientacja, podatność na ideologie i indoktrynację oraz wiązanie się w grupy skupiające się wokół idei i doktryn (22). Erikson w swojej koncepcji przyjmuje za Freudem fazowy model rozwoju człowieka. Cechą tego modelu jest to, że daną fazę charakteryzuje pewien specyficzny dla niej poziom dojrzałości organów i ich systemów, co wiąże się z nowymi potrzebami, które mają charakter popędów (23). Z każdą z faz wiąże się konflikt wewnętrzny lub zewnętrzny, który człowiek musi rozwiązać, aby móc przejść do następnej (24). Fazę przypadającą na wiek młodzieńczy Erikson formułuje, jako konflikt między tożsamością a niepewnością roli (dziecka, a dorosłego). Pozytywne rozwiązanie tego kryzysu umożliwia utworzenie się tożsamości, czy jaźni, która krystalizuje się w oparciu o identyfikacje z wcześniejszych okresów życia, to znaczy – ufności z pierwszej fazy (konflikt ufność-nieufność) i na łączeniu wczesnych faz dzieciństwa z okresem latencji. Negatywne rozwiązanie tego konfliktu skutkuje niezdolnością zdecydowania się na jakąś tożsamość i możliwością utraty własnej indywidualności (25).

Chociaż Erikson przedstawia okres dorastania jako czas zmagań z konfliktem, którego negatywne rozwiązanie może skutkować zaburzeniem prawidłowego rozwoju człowieka, nie potwierdzają tego badania D. Offer´a, które pokazują, że większość młodych ludzi bez problemu przechodzi kryzys rozwojowy i nie musi on się wiązać z zaburzeniami emocjonalnymi, które przeżywa od 10 – 20 % dorastającej młodzieży (26).

Na młodym człowieku uwagę koncentruje również E. Duvall (27). Przedstawiając 8 faz życia rodziny – w fazie 5 przedstawił młodzież jako jednostki powiązane coraz bardziej słabnącą więzią z rodziną, których podstawowym zadaniem jest separacja od rodziców bez poczucia winy z powodu ich porzucenia. To faza, w której rodzice powoli wycofują się z roli autorytetów i pozwalają młodym ludziom na coraz więcej swobody, wykorzystywanej przez młodzież na eksperymenty z nowymi rolami społecznymi. W związku z tym cała rodzina powinna stać się otwarta na nowe wartości i idee, jakie wnoszą do systemu rodzinnego młodzi ludzie. Nastolatek stara się wówczas zyskać niezależność nie tracąc przy tym więzi z rodziną, na którą zawsze może liczyć i w czym rodzice powinni młodego człowieka upewnić. Tylko to umożliwi adolescentowi spokojne przejście z roli dziecka do roli dorosłego i pozwoli rodzinie osiągnąć następną, 6 fazę zwaną „fazą pustego gniazda”, kiedy to młody człowiek opuści swoją rodzinę i założy własną (27).

1. Namysłowska (28) opisuje natomiast młodzież szerzej, jako grupę społeczną, wobec której społeczeństwo ma zobowiązania zarówno edukacyjne, jak i związane z poszukiwaniem i otrzymaniem pracy. Namysłowska zwraca też uwagę na charakteryzujące młodzież duże możliwości związane z konsumpcją ogólnodostępnych na rynku dóbr materialnych, o co zabiegają producenci kierując swoją ofertę właśnie do tej grupy wiekowej.

Na koniec warto wspomnieć o koncepcji dorastania łączącej w pewnym stopniu kryterium wiekowe z indywidualnymi cechami jednostki. Według tej koncepcji okres dorastania rozpoczyna się w momencie rozpoczęcia dojrzewania, a jego koniec jest zależny od indywidualnych cech osoby (29). Zgodnie z tą teorią wyróżnia się trzy fazy:

– okres wczesnego dorastania (11-13 lat),

– środkową fazę dorastania (14-16 lat),

– okres późnego dorastania (17-19 lat).

Przedstawiony obecnie przegląd koncepcji pokazuje, jak trudno ująć w ramy pojęciowe problemy adolescencji, oraz określić dokładny czas trwania tego okresu. Wspólna dla wszystkich przedstawionych tu koncepcji jest opinia, że na omawiany okres życia wywierają znaczący wpływ czynniki biologiczne, psychologiczne oraz społeczne, w tym – w dużym stopniu – kulturowe.

Podziękowania: serdeczne podziękowania dla prof. dr. hab. Tomasza Wolańczyka (Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego AM w Warszawie) oraz prof. dr. hab. Marii Libiszowskiej – Żółtkowskiej (Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW) za pomoc oraz wsparcie merytoryczne.

Piśmiennictwo

1. Kozakiewicz M.: Młodzież – Teorie młodzieży. W: Encyklopedia Psychologii, red. W. Szewczuk, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, str. 254.
2. Schelski H.: Die skeptische Generation. Eine Soziologie der Jugend. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 104-106.
3. Eisenstadt S.N.: Von Generation zu Generation. Altersgruppen und Sozialstruktur. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 112-117.
4. Tenbruck F.H.: Jugend und Gesellschaft. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 128.
5. Tenbruck F.H.: Jugend und Gesellschaft. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 126-131.
6. Mead M.: Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, str. 25-147.
7. Chałasiński J.: Społeczeństwo i wychowanie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, str. 39.
8. Chałasiński J.: ibidem, str. 39-40.
9. Adamski W.: Młodzież w społeczeństwie, konfrontacje polsko-amerykańskie. Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1980, str. 10.
10. Mannheim K.: Das Problem der Generationen. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 84.
11. Kozakiewicz M.: Młodzież – Teorie młodzieży. W: Encyklopedia Psychologii, red. W. Szewczuk. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, str. 256.
12. Adamski W.: op. cit. str. 11-12.
13. K. Mannheim, Das Problem der Generationen. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 86.
14. Znaniecki F.: Socjologia wychowania. W: Kultura polityczna pokolenia „Sierpnia 80”. G. Nowacki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991, str. 20.
15. Znaniecki F.: Socjologia wychowania. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973, str. 20-27.
16. Rosenmayer L.: Neue Aspekte der Jugendsoziologie. W: Kultura polityczna pokolenia „Sierpnia 80”. G. Nowacki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991, str. 22.
17. Kozakiewicz M.: Młodzież – Teorie młodzieży. W: Encyklopedia Psychologii, red. W. Szewczuk. Fundacja Innowacja, Warszawa, 1998, str. 224-255.
18. Koseła K.: Młodzież. W: Encyklopedia Socjologii, red. A. Kojder, tom 2. Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, str. 252.
19. Koseła K.: ibidem, str. 253.
20. Lewin K.: Feldtheorien in den Sozialwissenschafen. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996 str. 45.
21. Erikson E.H.: Identifikation und Identität. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie, H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 70.
22. Erikson E.H.: Dzieciństwo i społeczeństwo. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1997, str. 272-274.
23. Schraml W.J.: Einführung in die Tiefenpsychologie. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 64.
24. Erikson E.H.: Der Dissens der zeitgenössischen Jugend. W: Socjologiczne teorie młodzieży, wprowadzenie. H. M. Griese Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996, str. 65.
25. Erikson E.H.: Dzieciństwo i społeczeństwo. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1997, str. 272-274.
26. Offer D.: The psychological world of the teenager: a study of normal adolescence. W: Psychiatria dzieci i młodzieży. Red. I. Namysłowska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, str. 235.
27. Duvall E.M.: Marriage and family development. W: Terapia rodzin, I. Namysłowska, Springer PWN, Warszawa 1997, str. 22-23.
28. Namysłowska I.: Psychiatria dzieci i młodzieży. Red. I. Namysłowska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, str. 232.
29. Namysłowska I.: ibidem, str. 235.

Borgis – Postępy Nauk Medycznych 6/2006

Źródło tekstu: www.czytelniamedyczna.pl

LEKTURA NA TEMAT DEFINICJI MŁODZIEŻY 1 (plik PDF)

LEKTURA NA TEMAT DEFINICJI MŁODZIEŻY 2 (plik PDF)

LEKTURA NA TEMAT DEFINICJI MŁODZIEŻY 3 (plik PDF)